Μέσα από ένα κελί μπορούν να αλλάξουν συνειδήσεις. Πίσω από τα κάγκελα που οριοθετούν την ύπαρξη, η σκέψη μπορεί να απελευθερωθεί και να ισοπεδώσει τα στεγανά. Η ζωή μέσα στη φυλακή θα μπορούσε να παραλληλιστεί με αγώνα μετ' εμποδίων, με σκαμπανεβάσματα. Ωστόσο, εκεί που εντείνονται οι διακρίσεις με την υπόλοιπη κοινωνία, υπάρχουν και δικαιώματα που κατοχυρώνονται, με αγώνες δεκαετιών. Ένα από αυτά είναι το δικαίωμα των κρατουμένων στην εκπαίδευση. Πρόκληση και, παράλληλα, αναγκαιότητα.
Πρόσβαση σε έναν διαφορετικό κόσμο
Ο Πέτρος Δαμιανός είναι διευθυντής στο κατάστημα κράτησης ανηλίκων Αυλώνα. Και κουβαλά στις πλάτες του 26 χρόνια αγώνα προκειμένου να χτίσει εκπαιδευτικό σύστημα μέσα στις φυλακές. Η ιστορία του πάει πίσω στο '94, όταν ξεκίνησε εθελοντικά ως εκπαιδευτής σε ιδρύματα. Από το 2000, ξεκινά μια μακρά πορεία ως διευθυντής του σχολείου των φυλακών Αυλώνα, όπου υπάρχει πλέον Δημοτικό, Γυμνάσιο, Λύκειο και ΙΕΚ. Πρόκειται για εκπαιδευτική επανάσταση, δεδομένου ότι σε καμία άλλη φυλακή νέων ή ενηλίκων δεν υφίστανται όλες οι βαθμίδες της εκπαίδευσης.
«Όταν ξεκίνησε να λειτουργεί το σχολείο, υπήρχε καχυποψία, αλλά με μικρά βήματα ακόμα και οι δύσπιστοι άρχισαν να καταλαβαίνουν τις καλές μας προθέσεις», λέει στην «Α» ο Πέτρος Δαμιανός. Τον πρώτο καιρό, τα παιδιά των φυλακών που ήθελαν να δώσουν εξετάσεις στο τέλος της χρονιάς μεταφέρονταν με κλούβες από τον Αυλώνα σε άλλα σχολεία. Πλέον, το κέντρο των Πανελλαδικών έχει εγκατασταθεί μέσα στο σχολείο των φυλακών. «Τα παιδιά μάς εμπιστεύονται με τον καιρό. Νιώθουν ασφάλεια και αγάπη και ο αμοιβαίος σεβασμός κρατά δυνατή τη σχέση μας». Από κάθε του φράση αντιλαμβάνεται κανείς ότι για εκείνον αυτή η διαδικασία είναι η ζωή του. Και οι ίδιοι οι μαθητές περπατούν με βήματα σταθερά. Τα συνολικά 15 τμήματα που έχουν δημιουργηθεί σε όλες τις βαθμίδες, αποδεικνύουν τη δίψα των κρατουμένων για μάθηση.
Και, παρά τη δυστοπική πραγματικότητα, φέτος σημειώθηκε ρεκόρ εγγραφών στο σχολείο του Αυλώνα, που άγγιξε το 96% των κρατουμένων. Τα ποσοστά συμμετοχής ήταν και τις προηγούμενες χρονιές πολύ ψηλά, στο 80%-85%. Κι αυτό γίνεται φανερό από τη σύγκριση σε σχέση με το πανελλαδικό ποσοστό των κρατουμένων που εμπλέκονται σε κάποια μορφή εκπαίδευσης, το οποίο είναι μόλις στο 10%.
Μέσα από την εκπαιδευτική διαδικασία τα παιδιά αποκτούν πρόσβαση σε έναν εντελώς διαφορετικό κόσμο. «Περίπου 31 παιδιά από διάφορες χρονιές έχουν γίνει φοιτητές. Οι δύο από αυτούς πέρασαν στις περσινές Πανελλαδικές στη σχολή προτίμησής τους. Μάλιστα ο ένας αποφυλακίστηκε» αναφέρει ο Π. Δαμιανός.
Κανάλι τηλεκπαίδευσης
«Μελανό» σημείο παραμένει η τηλεκπαίδευση. Παρά τις εκκλήσεις του κ. Δαμιανού να συνεχίσουν τα διά ζώσης μαθήματα, καθώς στον Αυλώνα δεν έχει βρεθεί κανένα κρούσμα και οι μαθητές είναι έγκλειστοι, η απάντηση ήταν αρνητική. Την ίδια ώρα, τα τηλε-μαθήματα δεν μπορούν να εφαρμοστούν, καθώς στα σωφρονιστικά ιδρύματα απαγορεύεται η χρήση λάπτοπ στα κελιά. Ωστόσο, αυτό δεν τον σταμάτησε. Στα τέλη Δεκεμβρίου δημιούργησε ένα τηλεοπτικό κανάλι, ώστε να διοχετεύεται το μάθημα στα κελιά των κρατουμένων, όπου ούτως ή άλλως υπάρχουν τηλεοράσεις. «Στήσαμε το κανάλι, το οποίο λειτουργεί από τις 10 Ιανουαρίου. Γράφουμε τα μαθήματα όλων των ειδικοτήτων και με μια επεξεργασία βγαίνουμε στο κανάλι, που ονομάζεται 'Προσπαθώντας Tv'" υπογραμμίζει ο ίδιος. Δεν πρόκειται για παραδοσιακή τηλεκπαίδευση, καθώς δεν υπάρχει διαδραστικότητα, αλλά είναι μεγάλο βήμα για τα παιδιά, καθώς δεν αποκόπτονται από την εκπαιδευτική διαδικασία.
Ισοπέδωση του ρατσισμού
Πέρα όμως από τα τυπικά μαθήματα και τις υποχρεωτικές ώρες, η δουλειά που γίνεται στο σχολείο είναι πολύπλευρη. Κι αυτό γιατί υπάρχουν προαιρετικά προγράμματα, π.χ. πολιτιστικά ή περιβαλλοντικά, χορός, θέατρο, εφημερίδα, ανθρώπινα δικαιώματα, στα οποία δίνεται ιδιαίτερη βάση. Αφενός είναι κινητήριος δύναμη και για τα παιδιά που είναι ψυχικά παρατημένα, με μελαγχολία, κατάθλιψη, θυμό. Αφετέρου, όταν συμμετάσχουν στις ομάδες, θα βρεθούνε δίπλα σε άλλους λαούς, σε πολλές εθνικότητες. «Θα είναι στην ομάδα της καρδιάς τους, όχι στην ομάδα της εθνότητας. Και θα τους δένει αυτό που λαχταρούν να μάθουν. Καταλαβαίνουν ότι όλοι οι λαοί έχουν ομορφιές, όλοι οι πολιτισμοί έχουν αρώματα που πρέπει να τα αφήσεις να αναπτυχθούν. Αν δεν τα γνωρίσεις, δεν αναπτύσσονται» λέει ο Π. Δαμιανός. «Ο ρατσισμός γεννιέται από τον φόβο και ο φόβος μπορεί να δημιουργήσει εχθρικότητα. Αλλά όταν αντιληφθούν ότι κάποιοι έχουν τα ίδια προβλήματα με εκείνους, βρίσκουν ένα κοινό σημείο».
"Μέσα από αυτό καταφέρνουν να εμπιστευτούν ξανά το σχολείο, αντιλαμβάνονται ότι είναι διαφορετικό από εκείνο που γνωρίζαν. Γιατί, όταν ήταν εκτός φυλακής, το εκπαιδευτικό σύστημα τους πέταξε έξω. Από σχολείο σε σχολείο και μετά στο πουθενά. Όμως στο σχολείο αυτό νιώθουν ζεστασιά, αγάπη, σεβασμό. Τους δίνουμε αξίες με τις οποίες πορεύονται για το υπόλοιπο της ζωής τους". Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ένας πρώην κρατούμενος, ο οποίος κατάφερε μέσα από τις φυλακές να περάσει στο Πολυτεχνείο. «Πέρυσι έκανε την πρακτική του άσκηση στον Δημόκριτο, στο τμήμα Νανοτεχνολογίας. Τώρα συνεχίζει τις σπουδές για να πάρει πτυχίο» λέει ο Π. Δαμιανός. «Μετά τη φυλακή, το δύσκολο είναι να βγουν στον έξω κόσμο, να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα που είχαν και πριν. Να βρίσκονται σε έναν αγώνα επιβίωσης».
Πέρα από τα όρια των φυλακών
Η Δήμητρα Καμπουράκη έχει διδάξει επί εννέα ολόκληρα χρόνια σε Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας, τρία εκ των οποίων ήταν σε σχολεία σε Καταστήματα Κράτησης. Φέτος εργάζεται ως φιλόλογος στο ΣΔΕ των Φυλακών Κορυδαλλού. Όπως περιγράφει στην «Α», είναι αρκετά μεγάλος ο αριθμός των ενδιαφερομένων που θέλουν να παρακολουθήσουν μαθήματα, καθώς σε νεανική ηλικία δεν είχαν ολοκληρώσει τη γυμνασιακή τους εκπαίδευση, η οποία θεωρείται πλέον υποχρεωτική. «Στο ΣΔΕ Φυλακών Κορυδαλλού φοιτούν 75 μαθητές» λέει η Δ. Καμπουράκη. "Πολλοί θέλουν να μάθουν ελληνικά, για να επικοινωνήσουν στοιχειωδώς. Οι αιτήσεις είναι πάνω από 200. Ταυτόχρονα, αρκετά μεγάλο είναι το ποσοστό των λειτουργικά αναλφάβητων, εκείνων δηλαδή που διδάχθηκαν γραφή και ανάγνωση, αλλά δεν τις καλλιέργησαν, με αποτέλεσμα να ξεχαστούν».
Παρ' όλο που το ΣΔΕ δεν έχει μαθητές που φοιτούν στο Λύκειο, τρεις από τους δέκα μαθητές που έδωσαν Πανελλαδικές ως κατ’ ιδίαν διδαχθέντες είχαν καλές επιδόσεις για την εισαγωγή τους σε ανώτερες και ανώτατες σχολές, ενώ φέτος παρακολουθούν μαθήματα Λυκείου 30 άτομα. Ωστόσο, το ξέσπασμα της πανδημίας έπληξε βαθιά την εκπαιδευτική διαδικασία. Όταν ελήφθησαν περιοριστικά μέτρα, δεν πραγματοποιούνταν μαθήματα και δίνονταν μόνο εργασίες στους μαθητές. Όπως αναφέρει η Δ. Καμπουράκη, «κάτι τέτοιο δεν καλύπτει το δυσαναπλήρωτο κενό της μαθησιακής διαδικασίας». Στο σχολείο δεν λειτούργησε η τηλεκπαίδευση. Αν και παρέχεται η δυνατότητα χρήσης Διαδικτύου από τους μαθητές στις φυλακές, δεν υπάρχει κατάλληλη υλικοτεχνική υποδομή.
Οι προκλήσεις της μαθησιακής διαδικασίας
Περιγράφοντας τη δική της εμπειρία, η Δ. Καμπουράκη μιλά για τους ενήλικους μαθητές, οι οποίοι προσέρχονται στο μάθημα με τις δικές τους εμπειρίες, γνώσεις και αντιλήψεις που απορρέουν από την ήδη διαμορφωμένη προσωπικότητά τους. Και δεν μπορεί κανείς να τα αμφισβητήσει όλα αυτά, καθώς είναι σαν να αμφισβητεί την προσωπική τους αξία. «Η δύναμη της συνήθειας και η ανάγκη για συμμόρφωση σε παγιωμένες αντιλήψεις κάνει δυσκολότερη την αποδοχή μαθησιακών αλλαγών. Και πολύ περισσότερο σε ένα πλαίσιο εγκλεισμού, που δημιουργεί άγχος, επιφυλακτικότητα, ανασφάλεια, απόσυρση».
Οι δυσκολίες της εκπαίδευσης ενηλίκων προκύπτουν από αυτό που βιώνουν οι ίδιοι. Αυτό που προέχει είναι η ανάγκη τους για ανάκτηση της ελευθερίας τους και ασφαλή διαβίωση. Πολλοί έχουν αρνητικές εμπειρίες από το εκπαιδευτικό σύστημα, αφού σε νεαρή ηλικία εγκατέλειψαν το σχολείο και ίσως είχαν παραβατική εμπλοκή. Από την άλλη, η εμπλοκή κρατουμένων σε εξαρτησιογόνες ουσίες δυσχεραίνει τη συναισθηματική τους κατάσταση και το ενδιαφέρον τους για μάθηση. «Συχνά έχουν αρνητική αυτο-εικόνα, υποτιμώντας τις ικανότητές τους».
Η σχέση της με τους μαθητές είναι ξεχωριστή. «Η διδασκαλία εμπεριέχει μια προσωπική σχέση ανάμεσα σε εκπαιδευτή και εκπαιδευόμενο, που σημαίνει ότι ο εκπαιδευόμενος δεν είναι 'ένα απλό άθροισμα προσόντων και προσπαθειών', αλλά ένας άνθρωπος που θέλει να μάθει, να εκφράσει τις σκέψεις του, να υποστηρίξει τη γνώση μέσα από την εμπειρία του» λέει η ίδια. Και ο εκπαιδευτικός δεν είναι αναμεταδότης γνώσεων. Υποκινεί τους εκπαιδευόμενους να αναζητήσουν τη γνώση, να αποκτήσουν εμπειρίες, να συμμετάσχουν ενεργά στην εκπαιδευτική διαδικασία.
«Τις ανθρώπινες αξίες χρειάζεται να τις βιώνουμε»
«Την πρώτη φορά που εργάστηκα σε ΣΔΕ φυλακών, το μάθημα ήταν ενθαρρυντικό, όταν είδα ότι οι μαθητές χρειάζονται μόνο κάποια ερεθίσματα για να γίνουν δημιουργοί. Άνθρωποι που δεν είχαν επαφή με το θέατρο ανέβασαν θεατρική παράσταση και μοιράστηκαν ρόλους, δίνοντας στους χαρακτήρες κάτι από τη δική τους αίσθηση» επισημαίνει η Δ. Καμπουράκη.
«Είδα με πόσο ενθουσιασμό ένας μαθητής - ηθοποιός εξηγούσε στον εγγονάκι του την ιστορία του έργου και τη συγκίνηση όταν υποδυόταν τον ρόλο του. Είναι χαρακτηριστική η εικόνα ενός εκπαιδευόμενου που έφερε σε μια εκδήλωση τα τέσσερα παιδιά του και τους έδειχνε το σχολείο που φοιτά. Τις ανθρώπινες αξίες δεν αρκεί να τις λέμε, χρειάζεται να τις βιώνουμε.
Μαθητές που παιδεύονταν σε ορθογραφία και γραμματική μπόρεσαν να εκφράσουν το μούδιασμα της ψυχής και της σκέψης τους με τους στίχους και τα τραγούδια που έγραψαν, μελοποίησαν και τραγούδησαν οι ίδιοι.
Για έναν εκπαιδευόμενο κρατούμενο έχει μεγάλη σημασία ο σεβασμός, η αποδοχή, η αναγνώριση σε ό,τι βαθαίνει και απελευθερώνει τη σκέψη» καταλήγει η ίδια.
Η φυλακή είναι η αφετηρία τους. Η θέληση για ζωή προδιαγράφει το μέλλον τους. Η επανεκκίνηση είναι μια διαδικασία χρονοβόρα, αλλά δίνει στην καθημερινότητα ένα άλλο νόημα. Μια ανάσα ελευθερίας, απεγκλωβισμένη από κάθε είδους όρια.