Την Τρίτη 17 Νοεμβρίου συμπληρώνονται 47 χρόνια από την εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973. Η φλόγα της αντίστασης, του αγώνα για δημοκρατία, για ψωμί, παιδεία, ελευθερία, παραμένει άσβεστη όλα αυτά τα χρόνια. Το Πολυτεχνείο συγκινεί και εμπνέει. Είναι ζωντανό στη συλλογική μνήμη της νεολαίας και του λαού μας.
Όλη αυτή την περίοδο μετά την πτώση της δικτατορίας, όσο και αν προσπάθησαν να το σβήσουν, να το συκοφαντήσουν, να το απαξιώσουν, να διαμορφώσουν άλλες αφηγήσεις, δεν το κατάφεραν. Και το επεδίωξαν πολλοί. Από τις γνωστές δυνάμεις του νεοφασισμού, της Ακροδεξιάς και της Δεξιάς, μέχρι και αναθεωρητές της Ιστορίας. Μένει όρθιο. Φάρος, ιστορικό ορόσημο στην ελπίδα και το όνειρο. Στον διαρκή αγώνα για τη δημοκρατία και την ελευθερία, το δίκαιο και τα δικαιώματα, την εδραίωση της εθνικής ανεξαρτησίας και της λαϊκής κυριαρχίας. Τη μάχη κατά του νεοφασισμού.
Η ΑΥΓΗ φιλοξενεί σήμερα τρεις μαρτυρίες, φοιτητών τότε, που συμμετείχαν στην εξέγερση και ένα άρθρο του καθηγητή Μ. Σπουρδαλάκη για το Πολυτεχνείο στη Μεταπολίτευση.
* Του Μιχάλη Σπουρδαλάκη
Μνήμη, εορτασμοί και συγκυρία
Οι εορτασμοί σημαντικών γεγονότων με προφανή σημασία ποτέ δεν είναι αθώοι. Συνήθως, μέσα από μια συνεχώς ανανεούμενη αναπαράσταση του «γεγονότος», επιχειρούν να το ερμηνεύσουν με τέτοιο τρόπο ώστε το νόημά του να είναι χρήσιμο για τη συγκυρία. Φυσικά το Πολυτεχνείο δεν αποτελεί εξαίρεση. Παρά τις συχνά υπερβολικές αφηγήσεις αποκατάστασης της «Ιστορίας», χωρίς αμφιβολία αυτές οι μέρες του Νοεμβρίου του 1973 έχουν βάλει τη σφραγίδα τους στην πορεία της Μεταπολίτευσης.
Ήδη η διαμάχη για τον πρώτο εορτασμό του έδειξε ότι η συντριπτική πλειονότητα των πολιτών και φυσικά των πολιτικών δυνάμεων ήθελαν να περιορίσουν το «μήνυμα» του Πολυτεχνείου στον κοινοβουλευτικό έλεγχο του εκδημοκρατισμού. Φυσικά ο εκδημοκρατισμός της δημόσιας ζωής δεν μπορούσε, μετά τις ακρότητες της «καχεκτικής» μετεμφυλιακής δημοκρατίας και της δικτατορίας των συνταγματαρχών, παρά να αποτελεί πρώτη προτεραιότητα.
Ωστόσο το «Πολυτεχνείο», που εκ των πραγμάτων αναδεικνύεται σε φάρο, οδηγό της Μεταπολίτευσης, ήταν πολλά περισσότερα από αυτό. Ο κατ’ αρχήν αυθόρμητος χαρακτήρας του, ο πλουραλιστικός και ταυτόχρονα ριζοσπαστικός και ενωτικός του συντονισμός, η διεκδικητική του ατζέντα δεν περιορίστηκε στα ζητήματα της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου.
Έτσι, πέρα από το ζήτημα της εθνικής κυριαρχίας (αντινατοϊκά και αντιαμερικανικά συνθήματα), τον συμβολισμό της κοινωνικής συμμαχίας εκείνων των ημερών των φοιτητών με τους αγρότες της Ελευσίνας και τους εργαζόμενους των δυτικών συνοικιών, και τέλος ο υπόρρητος όσο και σαφής διεθνισμός (αναφορές στις τότε ανάλογες εξελίξεις στην Ασία) προείκαζαν μια πολύ διαφορετική πορεία για την Τρίτη Ελληνική Δημοκρατία.
Όμως οι εορτασμοί, που συχνά μετατρέπονταν σε τελετουργικές ρουτίνες, σε συνδυασμό με τις επιμέρους κομματικές και άλλες σκοπιμότητες, δεν κατάφεραν να αξιοποιήσουν το πλούτο των μηνυμάτων και αξιών που εξέπεμψε το Πολυτεχνείο. Έτσι πολύ πιο εύκολα η δημοκρατία μας άφησε πίσω της τη δυναμική που άνοιγαν το «αμφιθέατρο», το «εργοστάσιο» και το «πεζοδρόμιο».
Ανέχθηκε τον κομματικό έλεγχο ή και την υποκατάσταση της κοινωνικής δυναμικής, περιόρισε την πολιτική στο Κοινοβούλιο, στις «κρατικές υποθέσεις», στην κυβέρνηση και τέλος στη διαχείριση που αποκαλούμε «διακυβέρνηση». Γι’ αυτό δεν αποτελεί πλέον έκπληξη το ότι και οι στρατηγικοί στόχοι της Μεταπολίτευσης, που ενέπνευσαν και κινητοποίησαν συχνά τη μεγάλη πλειονότητα των πολιτών, υπηρετήθηκαν, αν όχι στρεβλά, ελλιπώς.
Ο «εκδημοκρατισμός» περιορίστηκε από τον κομματικό έλεγχο, η «αλλαγή», περιορισμένης αποτελεσματικότητας, έφερε στο προσκήνιο νέες οικονομικές και πολιτικές ελίτ, η «κάθαρση» απελευθέρωσε (sic) τα ΜΜΕ, o «εκσυγχρονισμός» κατάφερε μαζί με τον «λαϊκισμό» (;) να υπονομεύσει -αν όχι να εκδιώξει- κάθε λαϊκό αίτημα των υποτελών τάξεων, η «μεταρρύθμιση» περιορίστηκε στην τεχνοκρατική «επανίδρυση του κράτους» και η προσπάθεια για ουσιαστική επαναθεμελίωση της σχέσης κράτους - κοινωνίας και της δημοκρατικής απάντησης στη βαθιά κρίση εκπροσώπησης δεν κατάφερε να νικήσει το νομικοδιοικητικό σύστημα ενός αμετανόητου κατεστημένου και τις ασφυκτικές συνθήκες των Μνημονίων, ενώ τα ελλείμματα όσων το επιχείρησαν περιόρισαν τη σχετική αποτελεσματικότητα.
Παρά ταύτα και παρά το αχνό τους φως, οι μέρες εκείνες του 1973 εξακολουθούν να εκπέμπουν θετικά μηνύματα για τη δημοκρατία και την κοινωνική δικαιοσύνη.
Αν κάποιος έχει παρασυρθεί από το «καθιερωμένο» του εορτασμού, την έλλειψη φαντασίας για την ουσιαστική ανανέωση του περιεχομένου των διεκδικήσεων με αφετηρία το «γεγονός», τις άνευ πολιτικής ουσίας τελετουργίες κατά τη διάρκεια της πορείας (ο ανταγωνισμός των κομματικών μπλοκ, το happening με τη «σημαία» από μια ουσία ανύπαρκτη φοιτητική παράταξη κ.ά.) και θεωρεί ότι το Πολυτεχνείο πέθανε, ας ρίξει μια ματιά στο μίσος του κυβερνητικού μετώπου για τους συμβολισμούς και τη σημασία του.
Η ειρωνεία, η ακραία μεγέθυνση αισθητικών υπερβολών γύρω από το γεγονός, ο θεατρινισμός και η στρεψοδικία ενός επιθετικού μπογδανισμού που τείνει να κυριαρχήσει στα social media αποσκοπούν στην πλήρη απονομιμοποίηση της σημαντικής αυτής αφετηρίας της δημοκρατίας μας.
Ο λόγος είναι απλός. Παρά την περιορισμένη επιρροή του, το Πολυτεχνείο έχει συμβάλει αποφασιστικά στο δημοκρατικό, φιλελεύθερο και κοινωνικό κεκτημένο της Μεταπολίτευσης. Και είναι αυτά τα κεκτημένα τα οποία θέλει να ακυρώσει η, από μια άποψη, ανίερη συμμαχία ανάμεσα στις δυνάμεις ενός μεταμοντέρνου εθνικισμού, του νεοφιλελευθερισμού, της Ακροδεξιάς και του εκσυγχρονιστικού (;) ακραίου Κέντρου.
Το «ποτέ ξανά» του κ. Σαμαρά από βήματος Βουλής το συνόψισε με τον καλύτερο τρόπο. Οι αντιμετώπιση της κρίσης ως ευκαιρίας που με βίαιο τρόπο εισάγουν σειρά αντιδημοκρατικών και αντικοινωνικών μέτρων απλώς το επιβεβαιώνουν.
Κατά συνέπεια, ίσως περισσότερο από ποτέ οφείλουμε να γιορτάσουμε το Πολυτεχνείο. Όχι μόνο ως γεγονός μνήμης, αλλά ως πράξη που επιβάλλει η συγκυρία. Ωστόσο, βλέποντας ότι η κυβέρνηση δεν αντιμετωπίζει την πανδημία μέσα από τις απαιτούμενες κοινωνικές πολιτικές, αλλά μέσα από την ένταση των κατασταλτικών μηχανισμών, ίσως θα ήταν σκοπιμότερο να αποφύγουμε την τελετουργία της πορείας και διεκδικήσουμε και πάλι τις πλατείες και κάθε ανοικτό χώρο σε κάθε γειτονιά που έχει απαγορευτεί σε όλους τους νέους κάθε ηλικίας.
* Ο Μιχάλης Σπουρδαλάκης είναι καθηγητής Πολιτικής Κοινωνιολογίας στο ΕΚΠΑ
"Ναι, σύντροφε, θα νικήσουμε"
Του Δημήτρη Χατζησωκράτη*
Παρασκευή βράδυ, ώρα 11.45 μ.μ., οι αστυνομικές δυνάμεις, ενισχυμένες με πλήθος χαφιέδων και πρακτόρων, συνεχίζουν το ανελέητο σφυροκόπημα του Πολυτεχνείου και των γύρω δρόμων με δακρυγόνα, αλλά και με κανονικά πλέον πυρά από διάφορες θέσεις που είχαν καταλάβει ακροβολιστές.
Μόλις έχω βγει από την αίθουσα όπου συνεδρίαζε η Γραμματεία της Συντονιστικής Επιτροπής. Οι πληροφορίες ότι τα τανκς κατεβαίνουν πλέον τη λεωφόρο Αλεξάνδρας έχουν αρχίσει να κάνουν τον γύρο στο προαύλιο...
Μέσα στον ορυμαγδό, τα καπνογόνα, τις φωτιές, τους πυροβολισμούς, τα τραγούδια στα μεγάφωνα, τα τεντωμένα χέρια, τα πρησμένα και κατακόκκινα μάτια των συναγωνιστών, μια εικόνα έχει μείνει ανεξίτηλη μέσα μου...
Στα σκαλάκια της Αρχιτεκτονικής ανεβάζουν ένα φορείο πηγαίνοντάς το στο πρόχειρο ιατρείο που είχαν στήσει οι φοιτητές της Ιατρικής στον πρώτο όροφο.
Πάνω του αντικρίζω έναν νέο ξαπλωμένο - μισοσηκωμένο - σχεδόν όρθιο να σηκώνει το χέρι του ψηλά σχηματίζοντας το σήμα της νίκης και να κραυγάζει συνεχώς: «Θα νικήσουμε!». Τον κοίταξα καθώς περνούσε από μπροστά μου. Το αριστερό του πόδι κρεμόταν κυριολεκτικά... σε μια πέτσα. Πυροβολημένος. Το αίμα ποτάμι...
«Ναι, σύντροφε, θα νικήσουμε...». Έστρεψα αμέσως αλλού το κεφάλι. Το δάκρυ -και το παραμικρό- δεν του ταίριαζε...
Τέτοιες μέρες του Νοέμβρη η εικόνα αυτή έρχεται και ξανάρχεται μπροστά μου. Την έχω περιγράψει δημόσια πολλές φορές. Η συγκίνησή μου, κάθε φορά, είναι η ίδια όπως εκείνο το βράδυ της 16ης Νοεμβρίου 1973.
Ο συναγωνιστής αυτός, σύμφωνα με τις διηγήσεις και των άλλων συντρόφων, θεωρήθηκε νεκρός. Ποιος ακριβώς ήταν, αν και το έψαξα πολύ μετά την πτώση της χούντας, δεν κατάφερα να μάθω.
* Ο Δημήτρης Χατζησωκράτης τον Νοέμβριο του 1973 ήταν φοιτητής στη Σχολή Πολιτικών Μηχανικών του ΕΜΠ και μέλος της Γραμματείας της Συντονιστικής Επιτροπής της κατάληψης.
"Τρέξτε, παιδιά"
Της Αλκμήνης Ψιλοπούλου*
Ένας γνωστός με ρώτησε προχθές: «Είναι αλήθεια ότι στο Πολυτεχνείο σας βοήθησαν οι αστυνομικοί να βγείτε έξω;». «Όχι οι αστυνομικοί» του απάντησα. «Οι στρατιώτες. Αυτοί μας βοήθησαν». Και με τη συζήτηση θυμήθηκα.
Αν και η μνήμη και οι αναμνήσεις είναι γενικώς «αφερέγγυες», καθώς ο χρόνος λειτουργεί σαν ένας παραμορφωτικός καθρέφτης για τα γεγονότα και τις εμπειρίες του παρελθόντος, ορισμένα βιώματα είναι τόσο έντονα ώστε αντέχουν και προβάλλονται στην οθόνη του μυαλού μας ολοκάθαρα, σαν να έγιναν σήμερα. Έτσι λοιπόν η σκηνή της εξόδου μας από το Πολυτεχνείο αναδύθηκε σαν από ταινία του σινεμά.
Είχαν μπει στο Πολυτεχνείο την τελευταία νύχτα της κατάληψης. Το τανκ έσπασε την πόρτα. Και τότε πέντε - έξι από μας προλάβαμε να ταμπουρωθούμε στην μπροστινή αίθουσα της Σχολής Καλών Τεχνών και κρυβόμασταν πίσω από ένα μεγάλο άγαλμα που έστεκε στη μέση της αίθουσας. «Άντε, σύντροφοι, θα βρεθούμε πάλι μαζί στον άλλο κόσμο» ψιθυρίζαμε. Κι αρχίσαμε να τραγουδάμε «έχετε γεια βρυσούλες, λόγκοι, βουνά, ραχούλες».
Κάποια στιγμή ακούγαμε μόνο φωνές, «βγείτε έξω». Και μπήκαμε στη σειρά ο ένας πίσω από τον άλλον και περνούσαμε ανάμεσα στον στενό διάδρομο των παραταγμένων στρατιωτών με τα χέρια ψηλά. «Τρέξτε, παιδιά, τρέξτε» μας φώναζαν και μας οδηγούσαν προς την έξοδο. «Τρέξτε και προσέξτε γιατί έξω σας περιμένουν οι αστυνομικοί». Οι στρατιώτες ήταν πιο φοβισμένοι από μας. Και, δεν ξέρω αν ήταν η εντύπωσή μου, σαν να μας προστάτευαν. Γιατί πράγματι έξω μας περίμεναν οι αστυνομικοί.
Βγήκα κρατώντας την άκρη από το παλτό ενός ψηλέα φίλου μου που προπορευόταν. Όμως κάποια στιγμή η άκρη του παλτού μού ξέφυγε, σκόνταψα κι έπεσα. Ήρθε ο αστυνομικός, με σήκωσε, με έβαλε στην κλούβα και βρέθηκα στη Μεσογείων...
* Η Αλκμήνη Ψιλοπούλου τον Νοέμβριο του 1973 ήταν φοιτήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών
Είκοσι δύο μήνες δίχως αρχηγούς και κηδεμόνες
Του Ολύμπιου Δαφέρμου*
Το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα ήταν μια ποιητική νησίδα μέσα στο μαύρο φόντο της δικτατορίας. Η ζωή, η δράση μέσα στο κίνημα αναιρούσε απολύτως και ριζικά τη φαιά πραγματικότητα της χούντας. Δεν υπήρχε τίποτα το κοινό μεταξύ των δύο πραγματικοτήτων. Το κίνημα ήταν η απόλυτη αντίθεση και αμφισβήτηση του καθεστώτος.
Οι φοιτητές κινήθηκαν έξω από τις καθιερωμένες πρακτικές των αντιστασιακών οργανώσεων αλλά και των προδικτατορικών πολιτικών και συνδικαλιστικών οργανώσεων. Το κίνημα ως ακηδεμόνευτο και ορατό ήταν πιο οικείο προς όλους όσοι ήθελαν να κινητοποιηθούν εναντίον του καθεστώτος.
Στο φοιτητικό κίνημα υπήρχε ελευθερία λόγου και δράσης. Ήταν ελεύθερη η διακίνηση ιδεών. Μέσα στο πλαίσιο της άμεσης δημοκρατίας και της αυτονομίας του κινήματος υπήρχε αίσθηση ελευθερίας και αυτοκαθορισμός. Η χειραφέτηση των φοιτητών ήταν αποτέλεσμα του τρόπου λειτουργίας, οργάνωσης και δράσης του κινήματος.
Η συμμετοχή στο κίνημα σε έβγαζε έξω από την καθημερινή σου μηδαμινότητα, η οποία σε συνθήκες δικτατορίας γινόταν ακόμη πιο οδυνηρή. Ζήσαμε με ένταση το αίσθημα της ελευθερίας και την ευθύνη του δημιουργού. Υπό συνθήκες απειλών και τρόμου ένιωθες ελεύθερος. Αναλάβαμε τις ευθύνες μας διακινδυνεύοντας και ταυτόχρονα αρνηθήκαμε έμπρακτα άλλοι να ελέγχουν τη ζωή μας και να γράφουν την ιστορία μας δίχως εμάς.
Ζήσαμε 22 μήνες γεμάτους νόημα και ελπίδες. Με ψυχή, φιλία, συντροφικότητα και δράση που αμφισβήτησε ριζικά το καθεστώς και την απάνθρωπη ιδεολογική του συγκρότηση και πράξη. Είκοσι δύο μήνες δίχως αρχηγούς και κηδεμόνες. Πυκνό σε γεγονότα και γεμάτο εκπλήξεις, το κίνημα διέστειλε τον χρόνο.
Η εξέγερση του Πολυτεχνείου ήταν ταυτόχρονα η κορύφωση και το οριστικό του τέλος. Ηττήθηκε συμβατικά, αλλά νίκησε ηθικά. Η αιματηρή καταστολή του άοπλου ειρηνικού κινήματος άνοιξε βαθύ ρήγμα μεταξύ της χούντας και του συνόλου σχεδόν της κοινωνίας. Έτσι που μετά τού ήταν αδύνατον να κυβερνήσει. Μετά την εξέγερση οι μέρες του καθεστώτος, έτσι ή αλλιώς, ήταν μετρημένες...
* Ο Ολύμπιος Δαφέρμος τον Νοέμβριο του 1973 ήταν φοιτητής στη Σχολή Μηχανολόγων - Ηλεκτρολόγων του ΕΜΠ
