Με αφορμή την έκδοση του βιβλίου «Επιστημολογία της Ψυχολογίας» από τις εκδόσεις Κριτική, η Νικόλ Σαρλά συζήτησε με τον συγγραφέα Μανώλη Δαφέρμο, καθηγητή του τμήματος Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, σχετικά με τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η σύγχρονη Ψυχολογία και ευρύτερα η επιστήμη.
Πώς προέκυψε η ιδέα για τη συγγραφή του βιβλίου;
Το βιβλίο είναι προϊόν μακράς διαδικασίας. Καταρχάς, είναι αποτέλεσμα της παιδαγωγικής επικοινωνίας με τους φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης, καθώς διδάσκω αυτό το γνωστικό αντικείμενο από το 2001: οι ερωτήσεις, οι προβληματισμοί, οι τοποθετήσεις τους, ο διάλογος που αναπτύσσεται στο πλαίσιο των μαθημάτων αποτελεί για εμένα πηγή έμπνευσης. Επιπλέον, είναι προϊόν επιστημονικού διαλόγου και συνεργασιών που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο της “International Society for Theoretical Psychology” που κατά τη γνώμη μου είναι η σημαντικότερη διεθνής ένωση που ασχολείται σοβαρά με κομβικά επιστημολογικά, θεωρητικά, μεθοδολογικά ζητήματα της Ψυχολογίας υπό ένα κριτικό πρίσμα. Η διεθνής επικοινωνία με συναδέλφους από διαφορετικές χώρες και ηπείρους ακόμα και εκείνους που δεν προέρχονται από τα βασικά κέντρα παραγωγής επιστημονικής γνώσης είναι για εμένα πηγή έμπνευσης. Οι προσεγγίσεις και οι προοπτικές αυτών των συναδέλφων είναι πολύ γόνιμες και με βοήθησαν να εντοπίσω νέες προοπτικές στην κατανόηση του κλάδου της Ψυχολογίας.
Ποια είναι τα βασικά ερωτήματα που προσεγγίζονται στο βιβλίο;
Τα βασικά ερωτήματα που επιχείρησα να θέσω είναι: Πρώτον, τι σημαίνει επιστήμη; Δεύτερον, τι είδους επιστήμη είναι η Ψυχολογία; Τρίτον, ποια είναι η σχέση της Ψυχολογίας με το σύνολο των επιστημών και τι συνεπαγωγές έχει η ιδιότυπη τοποθέτηση της Ψυχολογίας στον αστερισμό των επιστημών στο γνωστικό αντικείμενο που μελετά, στη μεθοδολογία που υιοθετεί, στον τύπο γνώσης που παράγει; Τι συνεπαγωγές έχει αυτό το είδος γνώσης στη συνείδηση των κοινωνικών υποκειμένων; Στο πεδίο της Ψυχολογίας υπάρχει η τάση ο καθένας να ασχολείται με ένα επιμέρους γνωστικό αντικείμενο -συνήθως περιορισμένο- όπου κάνει εμπειρική έρευνα, χωρίς να υπάρχει επαρκής εποπτεία σχετικά με την ευρύτερη γνωσιακή συγκυρία στο πεδίο. Δηλαδή ο συνολικός αναστοχασμός της κατάστασης και των τάσεων ανάπτυξης στο πεδίο της Ψυχολογίας είναι ανεπαρκώς ανεπτυγμένος. Εδώ υπάρχει και μια θεσμική διάσταση: η οργάνωση των προγραμμάτων σπουδών των πανεπιστημίων δεν συμβάλλει στην ανάπτυξη κριτικού αναστοχασμού σε θεμελιώδη θεωρητικά και μεθοδολογικά ζητήματα της Ψυχολογίας ως κλάδου.
Ποιες δυσκολίες αντιμετωπίσατε στην έρευνα;
Η δυσκολία συνδέεται με την πολυπλοκότητα του ίδιου του γνωστικού αντικειμένου της έρευνας. Λόγος γίνεται για έναν κλάδο ο οποίος είναι δομικά κατακερματισμένος. Η Ψυχολογία αναπτύσσεται κυρίως εκτατικά με τόσο γρήγορους ρυθμούς που ακόμα και οι εκπρόσωποι των επιμέρους υποκλάδων της δυσκολεύονται να παρακολουθήσουν τις τάσεις που αναπτύσσονται σε αυτούς. Αν προσπαθείς συνολικά να εξετάσεις αναστοχαστικά την Ψυχολογία ως κλάδο, η κατάσταση γίνεται ακόμη πιο δύσκολη. Θα πρέπει να έχεις βαθιά γνώση των τάσεων στους επιμέρους υποκλάδους και ταυτόχρονα να εξετάζεις την Ψυχολογία ως μέρος μιας ευρύτερης ροής της επιστημονικής γνώσης που αναπτύσσεται με γεωμετρική πρόοδο. Η εργασία στο μεταίχμιο φιλοσοφίας και επιμέρους επιστημών είναι ο πιο γόνιμος τρόπος για την προώθηση του συνολικού αναστοχασμού της Ψυχολογίας. Αυτό που απουσιάζει είναι οι διαμεσολαβητικοί κρίκοι μεταξύ των επιμέρους υποκλάδων της Ψυχολογίας, όπως επίσης μεταξύ διαφορετικών επιστημονικών κλάδων.
Τι αποκομίσατε από την έρευνα;
Όσο περισσότερο εμβάθυνα στον κριτικό ανασταχασμό της Ψυχολογίας αισθανόμουν δέος απέναντι στα εξαιρετικά πολύπλοκα προβλήματα που καλείται να αντιμετωπίσει η σύγχρονη επιστήμη και κοινωνία. Ταυτόχρονα, απέκτησα επίγνωση της ανεπάρκειας των κυρίαρχων τρόπων πραγμάτευσης των ζητημάτων που εγείρονται με εντονότερο τρόπο στην Ψυχολογία για έναν παραπάνω λόγο: η Ψυχολογία αναπτύσσεται στο μεταίχμιο διαφορετικών ομάδων επιστημών. Μοιάζει σαν τον Ιανό, τον θεό των σταυροδρομιών και των μεταβάσεων που συνήθως οι Ρωμαίοι τον αναπαριστούσαν με δύο πρόσωπα. Το ένα πρόσωπο της Ψυχολογίας είναι στραμμένο στις φυσικές επιστήμες και το άλλο στις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες. Άρα οι προκλήσεις στο πεδίο της Ψυχολογίας μοιάζουν με τις σεισμικές δονήσεις στο σημείο επαφής διαφορετικών τεκτονικών πλακών. Αυτές οι «τεκτονικές δονήσεις» στο μεταίχμιο διαφορετικών ομάδων επιστημών φανερώνουν ότι βρισκόμαστε στο κατώφλι ανολοκλήρωτων μεταβάσεων, τις οποίες έχουμε σε πολύ μικρό βαθμό αναστοχαστεί. Ο περιοριστικός καταμερισμός της εργασίας στο πεδίο της επιστήμης είναι ένας από τους λόγους αυτής της δομικής ανεπάρκειας. Εξαιτίας του κατακερματισμού της επιστημονικής γνώσης είμαστε αναντίστοιχοι σε σχέση με τις κοινωνικές και επιστημονικές προκλήσεις.
Πως συνδέεται η μελέτη της επιστημολογίας της Ψυχολογίας με τις προκλήσεις της σύγχρονης πραγματικότητας;
Θα ήθελα να εστιάσω σε ένα κομβικό σημείο που δείχνει την κοινωνική και επιστημονική επικαιρότητά της. Η πανδημία που βιώνουμε είναι μια από τις εκδηλώσεις αυτού που ο Μαρξ χαρακτήριζε ως μεταβολικό ρήγμα φύσης - κοινωνίας, το οποίο σχετίζεται με την αρπακτική σχέση απέναντι στο ίδιο το φυσικό περιβάλλον, την κατασπατάληση των φυσικών πόρων και την καταστροφή του ίδιου του υποκειμένου της εργασίας. Μπορούσαμε, άραγε, να μιλήσουμε για σύνθεση της επιστημονικής γνώσης, υπέρβαση του χάσματος ανάμεσα στις φυσικές και τις κοινωνικές επιστήμες, αν δεν αναστοχαστούμε τις συνεπαγωγές αυτού του μεταβολικού ρήγματος φύσης–κοινωνίας; Το βαθύτερο υπόβαθρο του ρήγματος ανάμεσα στις φυσικές και κοινωνικές επιστήμες είναι το μεταβολικό ρήγμα φύσης και κοινωνίας. Αν δεν μελετήσεις την επιστήμη ως ιδιότυπη μορφή εργασιακής δραστηριότητας, που αναπτύσσεται σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό καταμερισμό εργασίας, είναι πολύ δύσκολο να καταλάβεις τις βαθύτερες αιτίες του κατακερματισμού της επιστημονικής γνώσης και, κατά συνέπεια, να θέσεις το ζήτημα της ενοποίησης της επιστήμης με όρους ρεαλιστικούς.
Ξεκινάτε το τελευταίο κεφάλαιο αναφερόμενος στο ρητό «Μόνο τα νεκρά ψάρια ακολουθούν το ρεύμα». Πώς σχετίζεται με το αντικείμενο του βιβλίου;
Το βιβλίο κλείνει με μια αισιόδοξη προοπτική. Είναι η αίσθηση ότι η ζωή είναι πιο ισχυρή από τον θάνατο. Δεν είναι τυχαίο ότι το τελευταίο διάστημα αναπτύσσεται προβληματισμός για την «ζόμπι-επιστήμη». Εξωτερικά, η «ζόμπι-επιστήμη» μοιάζει με την πραγματική επιστήμη. Όμως, δεν προσφέρει νέα, πρωτότυπη γνώση, αλλά υπάρχει και αναπαράγεται μόνο για την άντληση χρηματοδοτικών πόρων. Παρά το ότι η δόμηση των κοινωνικών σχέσεων στηρίζεται σε μια αρπακτική σχέση απέναντι στη φύση, σε μια εκμεταλλευτική σχέση μεταξύ των ανθρώπων, αναπτύσσεται -και μάλιστα σε παγκόσμια κλίμακα- μια μορφή κλιμακούμενης αντίστασης απέναντι σε αυτές τις τάσεις κατακερματισμού, απέναντι στις νεκροπολιτικές, όχι μόνο αναφορικά με τους ίδιους τους ανθρώπους, αλλά και αναφορικά με την ίδια την επιστήμη. Άρα, εντός αυτού του σκηνικού διάδοσης των νεκροπολιτικών στο επίπεδο της κοινωνίας αλλά και στο επίπεδο της επιστήμης, υπάρχει μια αισιόδοξη προοπτική διαμόρφωσης ενός άλλου τύπου υποκειμένου της επιστημονικής εργασίας, το οποίο μπορεί να αναπτυχθεί ταυτόχρονα και ως υποκείμενο κοινωνικού μετασχηματισμού. Υπάρχει μια ενδότερη συνάφεια μεταξύ των δύο διαδικασιών. Αυτή είναι η ελπίδα για εμένα.
* Νικόλ Σαρλά, ψυχολόγος-εκπαιδευόμενη συστημική ψυχοθεραπεύτρια, απόφοιτη του Προγράμματος Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης και της Τεχνολογίας.
