Η πνευματική δραστηριότητα του Ισλάμ άρχισε να συρρικνώνεται από τον 13ο αιώνα και έπειτα. Σε προηγούμενες δεκαετίες, κάποιοι ιστορικοί είχαν ισχυριστεί ότι η παρακμή του Ισλάμ είχε να κάνει με το γεγονός ότι οι επιστήμες και η φιλοσοφία αποτελούσαν περιθωριακές ενασχολήσεις. Ωστόσο, αυτό δεν είναι αληθές για διάφορους λόγους.
Στο προηγούμενο άρθρο είδαμε μια σημαντική ταξινόμηση, που είχε κάνει ο εμβληματικός Μουσουλμάνος διανοητής al-Ghazali για τις επιστήμες, την οποία βάσιζε στη διάκριση μεταξύ ιερών και κοσμικών επιστημών. Για ορισμένους ιστορικούς, αυτή η διάκριση και οι αξιολογήσεις που προέκυπταν από αυτή ήταν ένας από τους λόγους της σταδιακής απομάκρυνσης από την επιστημονική δραστηριότητα. Είναι αλήθεια, ωστόσο, ότι κατά τον 13ο και 14ο αιώνα, συνεχίζουμε να έχουμε σημαντικές εξελίξεις στην αστρονομία, τα μαθηματικά, την οπτική και την ιατρική. Ο Ibn al-Shatir, για παράδειγμα, στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα αναμόρφωσε την αστρονομία σε σημαντικό βαθμό και ο al-Khalili έφτιαξε εξαιρετικά ακριβείς αστρονομικούς πίνακες για τις ουράνιες παρατηρήσεις. Επίσης, η φιλοσοφική θεολογία αναπτύσσεται σε σημαντικό βαθμό και μετασχηματίζεται σε τέτοιον βαθμό ώστε απορροφά κάποια σημαντικά στοιχεία της φιλοσοφίας. Για παράδειγμα, βλέπουμε σε κάποια κείμενα τον ισχυρισμό ότι υπάρχει ένας παντοδύναμος Θεός που ορίζει τον κόσμο μέσα σε ένα καθεστώς απόλυτης ελευθερίας και βούλησης. Υπό αυτή την έννοια, τα κείμενα αυτά έχουν μια αντι-αριστοτελική διάσταση, καθώς η αριστοτελική θεώρηση του κόσμου είχε ως κομβικό χαρακτηριστικό ότι όλα τα πράγματα ενσωματώνουν συγκεκριμένους σκοπούς. Αντιθέτως, κάποια ισλαμικά κείμενα φιλοσοφικής θεολογίας αντιμετωπίζουν τον κόσμο ως απολύτως υποκείμενο στη βούληση του Θεού. Δεν υπάρχει κανένας σκοπός σε αυτά που να λειτουργεί αυτόνομα από τη διαρκή παρουσία του Θεού. Αυτή η βολονταριστική προσέγγιση του Θεού θα περνούσε και στη Δυτική Ευρώπη και θα ασκούσε σημαντική επίδραση στην ευρωπαϊκή σκέψη. Το φιλοσοφικό ρεύμα του νομιναλισμού καθώς και η πειραματική μέθοδος βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε αυτή τη φιλοσοφική / θεολογική προσέγγιση. Βλέπουμε, επομένως, ότι η γνώση που παράγεται είναι εξαιρετικά εκλεπτυσμένη και σημαντική και δείχνει ότι στο καθαρά διανοητικό επίπεδο υπήρχε μια δυναμική ακόμη και τον 14ο αιώνα. Επομένως, πώς ακριβώς η διάκριση του al-Ghazali υπονόμευσε την παραγωγή νέας γνώσης; Μοιάζει να υπάρχει μια αμφισημία σε αυτό το σημείο. Αναπόφευκτα, πρέπει να στραφούμε σε εξωγενείς παράγοντες προκειμένου να εξηγήσουμε την παρακμή της ισλαμικής επιστήμης.
Κατά τον 12ο και 13ο αιώνα, αναδύονται εντός της Ισλαμικής αυτοκρατορίας διάφοροι τοπικοί «εθνικισμοί», όπως για παράδειγμα ο Ιρανικός. Πολλά τοπικά κρατίδια συγκρούονται μεταξύ τους, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει ειρήνη και ευημερία. Η Αραβική γλώσσα σταδιακά εκτοπίζεται από την κυρίαρχη θέση της και την αντικαθιστούν κυρίως τα Τούρκικα και τα Περσικά. Να σημειωθεί ότι όλα τα σημαντικά κείμενα της Ισλαμικής επιστήμης ήταν γραμμένα στα Αραβικά, επομένως οι εξελίξεις αυτές επηρεάζουν σημαντικά τη συγγραφή νέων κειμένων και τη μελέτη παλαιότερων. Επίσης, η κυριαρχία των Μογγόλων ήταν καταστροφική για την οικονομία. Το 1258, μάλιστα, κατέλαβαν τη Βαγδάτη και έληξαν τη δυναστεία των Αββασιδών. Εντωμεταξύ, η Ισπανία αρχίζει και ανακαταλαμβάνεται σταδιακά. Το Τολέδο έπεσε το 1085, η Κόρδοβα το 1236 και η Σεβίλλη το 1248.
Πέρα από το γεωπολιτικό στοιχείο, συνέβησαν και κάποιες άλλες κομβικές αλλαγές. Στο δεύτερο μισό του 11ου αιώνα, άλλαξαν αρκετά πράγματα ως προς τον θεσμό της πατρωνίας. Ο βεζίρης Nizam al-Mulk διέθεσε σημαντικούς δημόσιους πόρους προς ένα κρατικό σύστημα θρησκευτικών κολλεγίων. Αυτούς τους πόρους τους στέρησε από την επιστημονική δραστηριότητα. Ακόμη και σε επίπεδο ιδιωτικής πατρωνίας, οι πάτρωνες επέλεγαν πλέον να διαθέτουν τους πόρους τους σε θρησκευτικά κολλέγια και κέντρα Σουφισμού. Είναι γεγονός ότι διαμορφώθηκε ένα συντηρητικό θρησκευτικό πλαίσιο εντός του οποίου ήταν πιο δύσκολη πλέον η παραγωγή επιστημονικής και φιλοσοφικής γνώσης. Είναι γνωστή η περίπτωση της περίφημης καύσης βιβλίων ξένων επιστημών στην Κόρδοβα στα τέλη του 12ου αιώνα.
Η παρακμή της επιστημονικής δραστηριότητας είναι ένα σύνθετο φαινόμενο και δεν έχει μία απλή και γραμμική εξήγηση. Στην παλαιότερη ιστοριογραφία, για παράδειγμα, η παρακμή της Ισλαμικής επιστήμης συνδέεται άρρηκτα με την επικράτηση του θρησκευτικού συντηρητισμού. Ωστόσο, η Ισλαμική επιστήμη πάντα είχε άρρηκτους δεσμούς με το θρησκευτικό στοιχείο. Δεν μπορεί, επομένως, να είναι η θρησκεία ο αποκλειστικός υπαίτιος για την παρακμή της επιστήμης. Επίσης, το πρόβλημα με την Ισλαμική επιστήμη για πολλές δεκαετίες ήταν ότι οι ιστορικοί την αντιμετώπιζαν υπό το πρίσμα της Επιστημονικής Επανάστασης του 16ου και 17ου αιώνα. Κατά συνέπεια, η ιστορική προσέγγιση έμενε σε ένα απλουστευμένο επίπεδο ότι η Ισλαμική επιστήμη παράκμασε λόγω της θρησκείας, ενώ η δυτική επιστήμη αναδύθηκε εξαιτίας του διαχωρισμού της από τη θρησκεία. Όμως, η Επιστημονική Επανάσταση στην Ευρώπη δεν μπορεί να θεαθεί ανεξάρτητα από την αντίστοιχη Χριστιανική θρησκευτική πλαισίωση. Είναι οριακά αδύνατον να κατανοήσουμε τα επιτεύγματα των πρωταγωνιστών εκείνης της εποχής, αν δεν λάβουμε υπόψη την αλληλένδετη σχέση θρησκείας και επιστήμης.
Όπως έχουμε τονίσει και σε άλλα κείμενα, οι εξηγήσεις για την ανάδυση ή παρακμή της πνευματικής δραστηριότητας δεν μπορεί να εξηγηθεί αποκλειστικά με διανοητικούς όρους. Οι εξηγήσεις περιλαμβάνουν σύνθετους ιστορικούς συσχετισμούς, όπως το πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο, τους θεσμούς, τις μετακινήσεις πληθυσμών, τους πολέμους κοκ. Επομένως, η Ισλαμική επιστήμη παράκμασε αφήνοντας σημαντικό πλούτο πρωτότυπων κειμένων και μεταφράσεων. Χωρίς αυτά τα κείμενα δεν μπορούμε να φανταστούμε πώς θα ήταν η πνευματική δραστηριότητα στη Δύση. Έδωσαν την απαραίτητη ώθηση που χρειαζόταν, ώστε να ξεκινήσουν συστηματικές μελέτες των κειμένων, να ιδρυθούν τα πρώτα πανεπιστήμια και να ξεκινήσει μια τρομακτική παραγωγή και ανταλλαγή γνώσης μεταξύ των διανοητών στον ευρωπαϊκό χώρο. Μια σκέψη για το τέλος. Είναι εντυπωσιακό να βλέπει κανείς τι είδους γνώση μπορεί να προκύψει μέσα από πλαίσια που μας μοιάζουν αμετακίνητα σε όποια αλλαγή, συντηρητικά και δογματικά. Όταν, όμως, οι άνθρωποι ταξιδεύουν και αλληλεπιδρούν, καθετί που έχουν παράγει μεταμορφώνεται σε κάτι άλλο. Γίνεται κτήμα της ιστορίας και ως τέτοιο μπορεί να ακολουθήσει διαδρομές που ούτε καν θα μπορούσαμε να φανταστούμε.
Πηγές:
G. B. Ferngren (ed.) (2002). Science and Religion: A Historical Introduction. Baltimore: The John Hopkins University Press.
