«Δύο άντρες μεταφέρθηκαν σε κλινική της Αθήνας με εγκαύματα στα γεννητικά τους όργανα έπειτα από επάλειψη ιωδίου! Και οι δύο, πειθαρχώντας σε αυτοσχέδιες συστάσεις για την προφύλαξη από τη ραδιενέργεια, θεωρώντας σαν πιο ‘ευαίσθητα’ όργανα τους όρχεις τους, έβαλαν ιώδιο και κάηκαν». Η ιστορία, τιτλοφορούμενη ως «γεγονός», πλαισιωμένη και γραμμένη με έντονα γράμματα, δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Απογευματινή» στις 18 Μαΐου 1986, είκοσι δύο μέρες μετά το πυρηνικό ατύχημα στο Τσερνόμπιλ. Το «γεγονός» συνοδεύονταν από ένα μακροσκελές άρθρο για το κατά πόσο η ραδιενέργεια βλάπτει τη γονιμότητα, ένα από τα ερωτήματα που η «Απογευματινή» συμπεριέλαβε στα «όσα πρέπει να ξέρουμε για τον εφιάλτη».
Οι δύο ταλαίπωροι Αθηναίοι δεν ήταν οι μόνοι που πανικοβλήθηκαν από τις πιθανές επιδράσεις της ραδιενέργειας στον ανδρισμό τους. Όπως επιβεβαίωνε γυναικολόγος της εποχής, υπήρξε πλήθος θορυβημένων ανδρών που αναρωτιόταν για το πώς μπορούν να προφυλάξουν τα γεννητικά τους όργανα από τη ραδιενέργεια. Το «γεγονός» αποδείκνυε περίτρανα ότι το ιώδιο δεν ήταν η λύση. Άλλωστε, ίσως θα έπρεπε να το δει κανείς από τη θετική του πλευρά: «Τρεις μέχρι πέντε μήνες αποχή από τα ‘αναπαραγωγικά’ καθήκοντα» παρότρυνε τους κουρασμένους συζύγους μία από τις λεζάντες της εφημερίδας.1
Το 1986, έχοντας ήδη στα χέρια της τις πολύχρονες μελέτες για τους επιζώντες της ατομικής βόμβας, η επιστημονική κοινότητα γνώριζε χωρίς αμφιβολία ότι η έκθεση στη ραδιενέργεια επηρεάζει την αναπαραγωγική λειτουργία προκαλώντας απώλεια γονιμότητας για χρόνο ανάλογο της ακτινοβολίας που το ανθρώπινο σώμα είχε δεχτεί. Είχε περάσει ανεπιστρεπτί η εποχή κατά την οποία «οι αδύναμοι, αποθαρρυμένοι άνδρες» ενθαρρύνονταν να «ξεχειλίσουν πανευτυχείς από ζωτικότητα» χρησιμοποιώντας ραδιούχα υπόθετα - μια πρώτη εκδοχή διεγερτικών για την τόνωση της σεξουαλικής ζωής των ανδρών στη μεσοπολεμική Αμερική. Τα ραδιούχα υπόθετα δεν ήταν τα μοναδικά που υπόσχονταν καλύτερη στυτική λειτουργία. Μια σειρά άλλων ραδιούχων προϊόντων, ακόμη και ραδιενεργές συσκευές που εφαρμόζονταν κατευθείαν στους όρχεις υπόσχονταν καλύτερη σεξουαλική ζωή στους αγχωμένους Αμερικανούς πριν η ανθρωπότητα ζήσει τον πυρηνικό όλεθρο του 1945.2
Εκτός από τις ανδρικές ανησυχίες για τη γονιμότητα, το πυρηνικό ατύχημα στο Τσερνόμπιλ -ή τουλάχιστον οι εφημερίδες της εποχής- έφερε στην επιφάνεια ένα δεύτερο έμφυλο στερεότυπο, αυτό της υπέρμετρης μητρικής ανησυχίας για την υγεία των παιδιών. Πολυάριθμα δημοσιεύματα των κρίσιμων εκείνων ημερών συνοδεύονταν από φωτογραφίες ανήσυχων μαμάδων οι οποίες έκαναν ουρές στο Νοσοκομείο «Αλεξάνδρα» ώστε να μετρήσουν τα ποσοστά ραδιενέργειας στα παιδιά τους, ενώ τους χορηγούσαν ιώδιο είτε τα άλειφαν μ’ αυτό. «Πολιορκείται το ‘Αλεξάνδρα’», «Λίστα αναμονής για εξετάσεις» ήταν μερικά από τα πρωτοσέλιδα της εποχής. Είναι ενδεικτικό ότι ο Εθνικός Οργανισμός Υγείας, λόγω της αυξημένης ζήτησης ιωδίου, έβγαλε σχετική ανακοίνωση για την τοξικότητα του στοιχείου σε μεγάλες δόσεις συνιστώντας τη λελογισμένη χρήση του. Ο δε διευθυντής της Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών καθηγητής Νίκος Ματσανιώτης κατέστησε απολύτως σαφές ότι «δεν χρειάζεται να πάρουμε ιώδιο ούτε να αλείφουμε μ’ αυτό τα παιδάκια».3
Η ανάγνωση του Τύπου της εποχής καθιστά προφανές ότι το ατύχημα στο πυρηνικό εργοστάσιο του Τσερνόμπιλ, το μέγιστο στη διεθνή κλίμακα πυρηνικών γεγονότων έως εκείνη την εποχή, αποτέλεσε τομή στην έννοια της ασφάλειας από τις ιοντίζουσες ακτινοβολίες σε διεθνές επίπεδο. Αποκάλυψε επίσης μια νοοτροπία απόκρυψης, κάτι που εξακολουθεί να χαρακτηρίζει την πυρηνική βιομηχανία. Το πυρηνικό ατύχημα στο Τσερνόμπιλ έγινε γνωστό μόνο όταν Σουηδοί επιστήμονες κατέγραψαν πολύ υψηλά ποσοστά ραδιενέργειας. «Αν με ρωτήσετε τι καλό έκανε το Τσερνόμπιλ, θα σας πω ότι μάθαμε να μιλάμε ανοιχτά, να μην ανεχόμαστε μετά το ατύχημα αυτό που λέγαμε ‘συμβατικές αλήθειες’, έναν ευφημισμό για το ψέμα, το επίσημο και το ανεπίσημο ψέμα” παραδέχθηκε ο μηχανικός και κατασκευαστής της σαρκοφάγου που κάλυψε τον αντιδραστήρα αμέσως μετά το ατύχημα. Άλλωστε, ο τίτλος της «Απογευματινής» «Πρέπει να μάθουμε να ζούμε με τα... ισότοπα» διατύπωνε με τον καλύτερο τρόπο την καινούργια πυρηνική πραγματικότητα.4
Πριν τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ο τομέας της ακτινοπροστασίας βρίσκονταν στα χέρια δύο παραδοσιακών κέντρων, του Εργαστηρίου της Μαρί Κιουρί στο Παρίσι και του Εργαστηρίου Ραδίου στη Βιέννη. Και τα δύο ήταν υπεύθυνα για την προτυποποίηση του ραδίου στα επιστημονικά εργαστήρια και νοσοκομεία σε διεθνές επίπεδο, αφήνοντας ωστόσο την αγορά ανεξέλεγκτη. Ωστόσο, η έκθεση στη ραδιενέργεια δεν ήταν σπάνια. Γινόταν είτε για ιατρικούς λόγους μέσω των ακτινών X και της χρήσης του ραδίου στη θεραπεία του καρκίνου είτε για αισθητικούς και αμιγώς εμπορικούς σκοπούς. Κυρίως στην Αμερική του Μεσοπολέμου, η «τρέλα του ραδίου» κατέκλυσε τις αγορές που προωθούσαν μια σειρά αμφιβόλου ποιότητας και αποτελεσματικότητας προϊόντων όπως ραδιούχες κρέμες, καλλυντικά, αναψυκτικά, οδοντόκρεμες ακόμη και σοκολάτες. Και ενώ οι αγορές δρούσαν ανεξέλεγκτα, η επιστημονική κοινότητα ίδρυσε μόλις το 1929 την πρώτη διεθνή επιτροπή για την προστασία κυρίως των επιστημόνων από το ράδιο και τις ακτίνες X, τις δύο βασικές πηγές ακτινοβολίας της εποχή (Advisory Committee on X-Ray and Radium Protection).5
Η μεταστροφή από την ευρεία κοινωνική αποδοχή της ραδιενέργειας σε μια σκληρή κοινωνική κριτική των χρήσεών της επιτεύχθηκε μόλις το 1945, με τη ρίψη των δύο αμερικανικών ατομικών βομβών που έπληξαν την Ιαπωνία αφανίζοντας άμεσα 110.000 ανθρώπους και περίπου 340.000 στα επόμενα πέντε χρόνια. Παράλληλα, οι τεχνολογικές αλλαγές που επιτεύχθηκαν στον τομέα της Πυρηνικής Ιατρικής, η ευρεία χρήση ραδιοϊσοτόπων αλλά και η ανάπτυξη της πυρηνικής βιομηχανίας αμέσως μετά τον πόλεμο επέβαλαν σταδιακά μια αλλαγή στην έννοια της ασφάλειας (safety)-από την ακτινοπροστασία στην πυρηνική ασφάλεια-δημιουργώντας τις συνθήκες για τον διεθνή έλεγχο της πυρηνικής ενέργειας. Η ίδρυση του Διεθνούς Οργανισμού Ατομικής Ενέργειας (ΔΟΑΕ) το 1957 με έδρα τη Βιέννη, ο μοναδικός Οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών με καταστατική υποχρέωση την προστασία σε όλους τους τομείς χρήσης της πυρηνικής ενέργειας, σηματοδότησε αυτή ακριβώς την αλλαγή.
Να θυμίσω εδώ ότι ο ΔΟΑΕ συνδέθηκε στενά με το αμερικανικό πρόγραμμα «Άτομα για την Ειρήνη» -ήταν άλλωστε το επιστέγασμά του- στοχεύοντας στη διεύρυνση των χρήσεων της πυρηνικής ενέργειας για ειρηνικούς σκοπούς και διασφαλίζοντας τον έλεγχο και τον περιορισμό των στρατιωτικών της χρήσεων. Ο ΔΟΑΕ προέκυψε μετά από πρόταση του Προέδρου των ΗΠΑ Ντουάιτ Αϊζενχάουερ στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ το 1953. Ακολούθησαν σκληρές διαπραγματεύσεις με τη Ρωσία και ένα πολύπλοκο διπλωματικό παιχνίδι ανάμεσα στα 81 έθνη που υπέγραψαν το καταστατικό του.
Ως ισχυρός διπλωματικός και πολιτικός οργανισμός, ο ΔΟΑΕ καταφέρνει μέσα σε λίγο χρόνο να ηγηθεί όλων των διεθνών επιστημονικών ενώσεων που ασχολούνταν με την ακτινοπροστασία υιοθετώντας μια διεθνή και καθολική πολιτική κανονικοποίησης και προτυποποίησης σε όλα τα επίπεδα. Μέσα από προγράμματα τεχνικής βοήθειας για έθνη με στρατηγική σημασία στην ανάπτυξη των ειρηνικών χρήσεων της πυρηνικής ενέργειας, ο ΔΟΑΕ καθόρισε πρότυπα πυρηνικής ασφάλειας και προστασίας, εργαστηριακών μετρήσεων και οργάνων ακόμη και αρχιτεκτονικού σχεδιασμού εργαστηρίων σε αναπτυσσόμενες χώρες, στηρίζοντας τις ασφαλείς ιατρικές χρήσεις της πυρηνικής τεχνολογίας αλλά και την ανάπτυξη της πυρηνικής βιομηχανίας ενέργειας.6
Το ατύχημα του Τσερνόμπιλ έθετε σε ισχυρή αμφισβήτηση ολόκληρη την πυρηνική βιομηχανία και μαζί της την πολιτική του ΔΟΑΕ για τη στήριξη των ειρηνικών χρήσεων της πυρηνικής ενέργειας. Η ομάδα από εμπειρογνώμονες του ΔΟΑΕ, οι οποίοι κλήθηκαν να εκτιμήσουν τις αιτίες του αμέσως μετά, έδωσαν έμφαση στην οργανωτική δομή και στις πρακτικές διοίκησης της βιομηχανίας, ενώ αναγνώρισαν ως καθοριστικό τον ανθρώπινο παράγοντα. Η αναφορά τους χαρακτηρίστηκε καινοτόμα, καθώς εισήγαγε μια καινούργια έννοια, αυτή της νοοτροπίας ασφάλειας, και σηματοδότησε ακόμη μια σημαντική εννοιολογική μετατόπιση, αυτή τη φορά από την πυρηνική ασφάλεια στη νοοτροπία / κουλτούρα πυρηνικής ασφάλειας (nuclear safety culture).7
Η προτεινόμενη έννοια της κουλτούρας, δάνειο από την Ανθρωπολογία των αρχών του 20ού αιώνα, ταυτίζονταν με ένα σώμα πρακτικής γνώσης, συνήθειες και συμπεριφορές που μεταφέρονταν από γενιά σε γενιά πυρηνικών χειριστών (nuclear operators) και σχετίζονταν στενά με την οργανωτική δομή της βιομηχανίας. Εκπαιδεύοντας, επομένως, τους χειριστές σε τεχνικό επίπεδο, η πυρηνική βιομηχανία προσδοκούσε την αλλαγή κουλτούρας και, επομένως, μια πιο ασφαλή βιομηχανία. Η κανονικοποίηση και η δημιουργία προτύπων -όχι μόνο τεχνικών αλλά και συμπεριφοριακών- ήταν αυτές που καλούνταν να σώσουν την πυρηνική βιομηχανία από την οικονομική κατάρρευση και την κοινωνική κριτική.8 Έτσι και έγινε.
Και εκεί που πιστεύαμε ότι όλα βαίνουν καλώς, το πρόσφατο πυρηνικό ατύχημα στη Φουκουσίμα το 2011 ανέδειξε για ακόμη μια φορά ότι η πυρηνική ασφάλεια είναι μια εύπλαστη έννοια στα χέρια των ρυθμιστικών αρχών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η αύξηση του επιτρεπτού ορίου έκθεσης στην ακτινοβολία για όσους καλούνται να καθαρίσουν τα πυρηνικά απόβλητα. Με βάση τις διεθνείς συμβάσεις, οι εργάτες στην πυρηνική βιομηχανία επιτρέπεται να εκτίθενται στο ανώτατο όριο των 20 millisieverts (mSv) στο διάστημα ενός χρόνου, ένα στάνταρ που βασίζεται στη στατιστική συσχέτιση ανάμεσα στις δόσεις ακτινοβολίας και στα ποσοστά καρκίνου. Σε περιπτώσεις έκτακτων αναγκών και πυρηνικών κρίσεων το όριο αυτό μπορεί να φτάσει τα 100 mSv τον χρόνο.
Μετά το ατύχημα στη Φουκουσίμα, η Εθνική Υπηρεσία Πυρηνικού Ελέγχου της Ιαπωνίας αύξησε το όριο αυτό στα 250 mSv τον χρόνο για να μπορέσει να αντιμετωπίσει ένα από τα πιο σοβαρά ατυχήματα στην ιστορία της πυρηνικής βιομηχανίας. Ταυτόχρονα, αναφορές στον ιαπωνικό Τύπο αλλά και σχετική έρευνα του Reuters έφεραν στο φως μια σειρά παραβάσεων από την πλευρά της εταιρείας διαχείρισης του εργοστασίου, όπως η εμπλοκή της ιαπωνικής μαφίας Γιακούζα στις διαδικασίες καθαρισμού και εύρεσης των εργατών για τις πιο «βρόμικες δουλειές».9
Ακόμη κι αν αύριο καταργούσαμε στο σύνολό της την πυρηνική βιομηχανία, λίγοι θα αμφισβητούσαν την ανάγκη ύπαρξης της Πυρηνικής Ιατρικής, η οποία δημιουργεί κάποιες φορές εξίσου σημαντικά ζητήματα ασφάλειας.10 Είναι πια δεδομένο ότι πρέπει να μάθουμε να ζούμε με τη ραδιενέργεια. Αυτό που οφείλουμε να αναρωτηθούμε ωστόσο είναι ποιος χαράσσει στρατηγικές κανονικοποίησης, ή απλά ποιος αποφασίζει για τα στάνταρ πυρηνικής ασφάλειας.11
* Μαρία Ρεντετζή, καθηγήτρια στο Institute for Philosophy, Literary Studies and History of Science and Technology στο Πολυτεχνείο του Βερολίνου
1 «Απογευματινή», 18 Μαΐου 1986, σελ. 11. Ευχαριστώ τον Λουκά Φρέρη για την αρχειακή έρευνα στις εφημερίδες της εποχής καθώς και για την ιδέα να μοιραστούμε την ακαδημαϊκή μας έρευνα σε σχέση με την ιστορία της ακτινοπροστασίας με το ευρύ κοινό της «Αυγής». Δες επίσης Φρέρης Λουκάς, «Στο Παλομάρες μπάνια και στην Αθήνα φράουλες», «Αυγή», 27 Ιουλίου 2019, «Πρίσμα» τ. 69.
2 Rentetzi, Maria, «Packaging Radium, Selling Science: Boxes, Bottles, and Other Mundane Things in the World of Science», «Annals of Science», 68, no 3 (2011): 375-399.
3 «Απογευματινή», 11 Μαΐου 1986, σελ. 11. «Έθνος», 10 Μαΐου 1986, σελ.13. «Ελευθεροτυπία», 9 Μαΐου 1986, σελ. 18.
4 Τέλογλου Τάσος, «Όσα μου είπαν οι πρωταγωνιστές», «Καθημερινή», 24 Ιουνίου 2019. «Απογευματινή», 18 Μαΐου 1986, σελ. 10.
5 Rentetzi Maria, «Living with Radiation or Why we Need a Diplomatic Turn in History of Science», «Kjemi», 2017 (6): 21-24.
6 Rentetzi Maria, «Determining Nuclear Fingerprints: Glove Boxes, Radiation Protection and the International Atomic Energy Agency», «Endeavor», 2017, 41(2):39-50.
7 International Nuclear Safety Advisory Group, 1986. Summary Report on the Post-Accident Review Meeting on the Chernobyl Accident, Safety Series No. 75-INSAG-1, International Atomic Energy Agency, Vienna.
8 «Ελευθεροτυπία», 10 Μαΐου 1986, σελ. 18-19.
9 Hecht, Gabriele. 2013. "Nuclear Janitors: Contract Workers at the Fukushima Reactors and Beyond." The Asia-Pacific Journal, 11(1), January 14, 2013.
10 Bogdanich, Walt and Jo Craven McGinty. «The Radiation Boom: Radiation Wares for Children in Dentists’ Chairs» The New York Times, November 23, 2010.
11 Η Μαρία Ρεντετζή, καθηγήτρια στο Πολυτεχνείο του Βερολίνου, διευθύνει ένα ερευνητικό πρόγραμμα με αντικείμενο την ιστορία της ακτινοπροστασίας και τον ιστορικό ρόλο του ΔΟΑΕ στην χάραξη στρατηγικών κανονικοποίησης και προτυποποίησης στο χώρο της πυρηνικής ενέργειας.
