Εχουν περάσει περισσότερες από δύο δεκαετίες από την υπογραφή της Συμφωνίας της Μεγάλης Παρασκευής, το 1998, με την οποία έληξε επίσημα η περίοδος των Ταραχών (Troubles) στη Βόρεια Ιρλανδία. Τα προβλήματα στη χώρα δεν φαίνεται να τελειώνουν όμως, όπως καταδεικνύει η τωρινή απόπειρα της βρετανικής κυβέρνησης να «κλείσει τους λογαριασμούς του παρελθόντος» με τον Νόμο για τη Μνήμη και την Αποκατάσταση.
Ο νόμος, ο οποίος αυτή τη στιγμή οδεύει προς τη Βουλή των Λόρδων προς έγκριση, έχει ως στόχο να πετύχει αυτό ακριβώς που λέει το όνομά του: Τη συμφιλίωση ανάμεσα στις δύο πλευρές, εγκαθιδρύοντας μια Ανεξάρτητη Επιτροπή για τη Συμφιλίωση και την Ανάκτηση Πληροφοριών. Σκοπεύει επίσης να περιορίσει περαιτέρω τις έρευνες για εγκληματικές πράξεις, τις νομικές διαδικασίες και τις ανακρίσεις, να διευρύνει το πρόγραμμα απελευθέρωσης φυλακισμένων για σχετικά εγκλήματα και, τέλος, να βοηθήσει στη διατήρηση της ιστορικής μνήμης, συλλέγοντας μαρτυρίες και ντοκουμέντα και φέρνοντας τα πάντα στο φως.
Η ιδέα, φυσικά, είναι εξαιρετική, αλλά όπως πολλές εξαιρετικές ιδέες, σκοντάφτει στην υλοποίηση. Και στην αποδοχή, καθώς τόσο οι ομάδες που εκπροσωπούν τα θύματα όσο και τα πολιτικά κόμματα της Β. Ιρλανδίας, η ιρλανδική κυβέρνηση, οι Ευρωπαίοι και οι Αμερικανοί που ενεπλάκησαν στην ειρηνευτική διαδικασία είναι όλοι εναντίον του νόμου. Το σημείο που φαίνεται να προκαλεί τα περισσότερα προβλήματα είναι η πρόβλεψη αμνηστίας για τα ανεπίλυτα εγκλήματα που τελέστηκαν κατά τη διάρκεια των Ταραχών. Παρ’ όλα αυτά, ο νόμος κατά πάσα πιθανότητα θα περάσει. Και μέσα από αυτόν αναδύεται ακόμη ένα μείζον ζήτημα, ο ρόλος της Καθολικής Εκκλησίας στην ταραχώδη σύγχρονη Ιστορία της Β. Ιρλανδίας. Της Καθολικής Εκκλησίας που καλείται τώρα να ανοίξει τα αρχεία της, να δώσει τις δικές της μαρτυρίες και να απαντήσει σε ερωτήματα που παραμένουν αναπάντητα εδώ και δεκαετίες.
Ιερείς με το «χέρι στη σκανδάλη»
Η Β. Ιρλανδία πέρασε σχεδόν τρεις δεκαετίες απίστευτης βίας κατά τη διάρκεια των Ταραχών, για τις οποίες η κοινή παγκόσμια άποψη είναι ότι ευθύνεται η θρησκεία. Στην πραγματικότητα, βέβαια, η σύγκρουση ήταν κάτι πολύ βαθύτερο από την απλή διαφωνία μεταξύ καθολικών και προτεσταντών. Ήταν μια σύγκρουση καθαρά πολιτική, που αφορούσε -και συνεχίζει να αφορά- το μέλλον του βόρειου κομματιού της Ιρλανδίας ως τμήματος της Μ. Βρετανίας ή ως τμήματος της Δημοκρατίας της Ιρλανδίας.
Οι προτεστάντες ενωτικοί ήταν και παραμένουν εκείνοι που θέλουν τη Β. Ιρλανδία ενωμένη με τη Μεγάλη Βρετανία. Ο καθολικός πληθυσμός ήταν και παραμένει εκείνος που θέλει την απόσχιση και τη σταδιακή προσχώρηση στο Έιρε, όπως ονομάζεται η Δημοκρατία της Ιρλανδίας. Η Καθολική Εκκλησία έπαιξε κομβικό ρόλο στις Ταραχές, όμως όχι με τον τρόπο που πιστεύουν οι περισσότεροι.
Κατά τη διάρκεια των τριών αυτών δεκαετιών, οι Βρετανοί απευθύνθηκαν στους καθολικούς επισκόπους, αλλά και στη Ρώμη, ζητώντας τη μεσολάβησή τους για να τερματιστεί η βία. Οι προσπάθειες έπεσαν στο κενό και αυτό φαίνεται ότι δεν οφείλεται στην έλλειψη επιρροής της Καθολικής Εκκλησίας, αλλά στην απροθυμία της να βοηθήσει στην επίλυση του ζητήματος. Το σημαντικό ερώτημα που απομένει να απαντηθεί είναι κατά πόσο η Καθολική Εκκλησία υποστήριξε τελικά ενεργά τον ΙΡΑ, κρυμμένη πίσω από μία κατ’ επίφαση ουδετερότητα.
Η σπάνια δημόσια παρέμβαση του Πάπα, η οποία έγινε με έναν τρόπο που δεν θα μπορούσε να έχει κανένα αποτέλεσμα, είναι ένα καλό παράδειγμα. Ο Ιωάννης Παύλος Β' επισκέφθηκε τη Δημοκρατία της Ιρλανδίας για τρεις μέρες τον Σεπτέμβριο του 1979 και απευθύνθηκε σε 250.000 ανθρώπους που συγκεντρώθηκαν στην Ντρογκέντα, 45 χιλιόμετρα από τα σύνορα με τη Β. Ιρλανδία. Ζήτησε «από όλους τους άντρες και τις γυναίκες που εμπλέκονται στη βία να επιστρέψουν στον δρόμο της ειρήνης», αλλά δεν τον άκουσε κανείς, ίσως διότι δεν ήταν και πολύ πειστικός.
Σιωπηρή συναίνεση
Παρομοίως αποτυχημένες ήταν και οι προσπάθειες να τερματιστεί χωρίς νεκρούς η απεργία πείνας μελών του ΙΡΑ το 1981. Καθολικοί ιερείς συναντήθηκαν με την τότε πρωθυπουργό της Βρετανίας Μάργκαρετ Θάτσερ αλλά και με τη βασίλισσα Ελισάβετ, χωρίς κανένα αποτέλεσμα, ενώ ο Πάπας έστειλε έναν ιερέα να συναντήσει τον Μπόμπι Σαντς και Βρετανούς αξιωματούχους στις φυλακές, συναντήσεις οι οποίες δεν άλλαξαν στο ελάχιστο το αποτέλεσμα της υπόθεσης.
Η συνάντηση του Σαντς με τον ιερέα Ντόμινικ Μοράν απαθανατίστηκε εξαιρετικά στην ταινία «Πείνα» (2008) του Στιβ ΜακΚουίν. Οι δυο τους κουβεντιάζουν το ηθικό πλαίσιο της απεργίας πείνας, αλλά όταν ο Σαντς, τον οποίον ερμηνεύει ο Μάικλ Φασμπέντερ, εξηγεί στον ιερέα ότι του είναι αδύνατο να παρακολουθεί όσα συμβαίνουν στον κόσμο χωρίς να αντιδρά, εκείνος δεν διαφωνεί. Η κουβέντα τους από ηθική μετατρέπεται σε πολιτική, χωρίς να χρειαστεί καν να εκφραστεί αυτό με λέξεις...
Συμφωνούσε συνεπώς η Καθολική Εκκλησία με τον ένοπλο αγώνα των Ιρλανδών μαχητών; Αν ναι, γιατί; Κι αν όχι, γιατί δεν τους αφόριζε, ώστε να τους αφαιρέσει ένα τεράστιο όπλο, αυτό της θρησκευτικής κάλυψης; Ο αφορισμός δεν είναι μια συχνή πρακτική στη σύγχρονη εποχή και είναι σαφές ότι θα ασκούσε τεράστια πίεση στον ΙΡΑ. Μια τέτοια κίνηση, συμφωνούν σήμερα οι ιστορικοί, θα είχε καταλυτικά αποτελέσματα στο να απομονώσει τον ΙΡΑ από ένα τεράστιο μέρος της καθολικής κοινότητας στη χώρα και θα είχε πιθανώς οδηγήσει σε μεγάλη αποδυνάμωσή του. Η Καθολική Εκκλησία απάντησε έμμεσα σε αυτό το ερώτημα, λέγοντας πολύ αργότερα ότι οι μαχητές του ΙΡΑ «αφόριζαν στην πράξη τους εαυτούς τους» με τις βίαιες πράξεις τους, κάτι που δεν ακούγεται πολύ πειστικό.
Και αν μέχρι ενός σημείου η Καθολική Εκκλησία μπορεί να κατηγορηθεί για αδιαφορία ή απραξία, σε ένα άλλο επίπεδο φαίνεται ότι έχει και ευθεία εμπλοκή στις Ταραχές, καθώς με τις πολιτικές της στις αρχές της δεκαετίας του ’70 συνέβαλε καθοριστικά στη δημιουργία έντασης ανάμεσα στις δύο κοινότητες· η επιμονή της στη χωριστή εκπαίδευση για καθολικούς και προτεστάντες, αλλά κυρίως η Αποστολική Επιστολή του Βατικανού Matrimonia Mixta του 1970, στην οποία ορίζεται ρητώς ότι τα παιδιά από μεικτούς γάμους θα πρέπει να ανατρέφονται ως καθολικοί, είναι πλέον σαφές ότι λειτούργησαν αποτρεπτικά για την ομαλή συνύπαρξη των δύο κοινοτήτων.
Η Εκκλησία ήξερε ότι με μερικές απλές κινήσεις θα μπορούσε να εξουδετερώσει τον ΙΡΑ, αλλά δεν τις έκανε. Ήθελε τις Ταραχές; Ήθελε να μην χάσει την επιρροή της στη Β. Ιρλανδία, φαίνεται ότι είναι η κοινή παραδοχή. Ως ο κατεξοχήν «πνευματικός» θεσμός με τη μεγαλύτερη διαπλοκή με την επίγεια εξουσία από καταβολής κόσμου, η Καθολική Εκκλησία έκανε στην Ιρλανδία αυτό που ξέρει να κάνει πάντα και παντού: Να μπλέκει τη θεϊκή βούληση με τα ανθρώπινα ζητήματα και να προσπαθεί να διατηρήσει την επιρροή της σε ένα μέρος του κόσμου κομβικό για τις δραστηριότητές της: Την Ιρλανδία ως σύνολο.
Πολιτική πάνω από τα φέρετρα
Σημείο ιδιαίτερου συμβολικού, και όχι μόνο, ενδιαφέροντος είναι η παρουσία καθολικών ιερέων στις παραστρατιωτικές κηδείες του ΙΡΑ. Εκεί όπου η θεολογία συναντά την πολιτική πάνω από ένα φέρετρο, η Καθολική Εκκλησία χρησιμοποίησε το επιχείρημα ότι οι νεκροί δεν κρίνονται επί γης, αλλά μόνο όταν συναντούν τον δημιουργό τους. Συνεπώς ήταν δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να αρνηθούν στα μέλη του ΙΡΑ μια κανονική κηδεία.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1980, ο επίσκοπος του Ντερν Έντουαρντ Ντάλι αποπειράθηκε να απαγορεύσει την παρουσία των νεκρών σωμάτων των μαχητών στις κηδείες τους. Πολύ σύντομα αναγκάστηκε να αναθεωρήσει, καθώς οι συγγενείς των νεκρών και οι άλλοι μαχητές έφερναν τα φέρετρα με το ζόρι στις εκκλησίες και κανείς δεν μπορούσε να τους εμποδίσει.
Οι παραστρατιωτικές κηδείες είναι ένα ολόκληρο κεφάλαιο στην ιστορία των Ταραχών, καθώς οι αντιμαχόμενες πλευρές τις χρησιμοποιούσαν ως μέσο για να περάσουν τα μηνύματά τους: Πάνω από τα φέρετρα των νεκρών και με τη λογική ότι όλοι έχουν το δικαίωμα να θάψουν τους πεθαμένους τους, οι τελετές αυτές έπαιρναν πάντα ανοιχτά στρατιωτικό χαρακτήρα και γίνονταν νόμιμες συγκεντρώσεις παράνομων ομάδων, που έκαναν επίδειξη δύναμης και αποδοχής από τον κόσμο. Η κηδεία του Μπόμπι Σαντς εξελίχθηκε σε μια ανοιχτή παραστρατιωτική παρέλαση, για την οποία κανείς δεν μπορούσε να κάνει το παραμικρό.
Οταν οι καθολικοί ιερείς χοροστατούσαν σε αυτές τις τελετές, πίσω από τους μασκοφόρους και οπλισμένους μαχητές, κατ’ ουσίαν έδιναν τις ευλογίες τους όχι μόνο στο πέρασμα του νεκρού στον άλλο κόσμο, αλλά στον ίδιον τον ΙΡΑ.
Η διττή πολιτική της Καθολικής Εκκλησίας συνεχίστηκε σε όλη τη διάρκεια των Ταραχών. Από τη μία ιερείς όπως ο Άλεκ Ρέιντ και ο Τζέφρι Ρέινολντς, στα τέλη της δεκαετίας του ’80 και στις αρχές της δεκαετίας του ’90 κανόνιζαν μυστικές συναντήσεις ανάμεσα στον Τζέρι Άνταμς του Σιν Φέιν και τον Τζον Χιουζ τού επίσης επαναστατικού Σοσιαλδημοκρατικού και Εργατικού Κόμματος (SDLP) στο Μοναστήρι του Κλόναρντ. Από την άλλη, ιερείς όπως Ντένις Φόουλ δημοσίως αποκήρυξαν τον ΙΡΑ και τη βία που ασκούσε.
Κάποιοι από τους καθολικούς επισκόπους προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν την επιρροή τους στο κοινό και στον ΙΡΑ προς την κατεύθυνση της συμφιλίωσης, όμως τα σκάνδαλα σεξουαλικής κακοποίησης παιδιών στους κόλπους της Καθολικής Εκκλησίας που αποκαλύφθηκαν τη δεκαετία του ’90 καταρράκωσαν την ηθική υπεροχή της και της αφαίρεσαν κάθε έρεισμα στην κατεύθυνση αυτή.
Το ερώτημα παραμένει και είναι πολύ σημαντικό για το μέλλον της Καθολικής Εκκλησίας, που δεν αντέχει ένα ακόμη σκάνδαλο: Πώς θα αντιδράσει στον νόμο που επιχειρούν να περάσουν οι Βρετανοί; Θα επιτρέψει το άνοιγμα των αρχείων της; Θα επιτρέψει στις ιστορικές αφηγήσεις να πουν την αλήθεια για τα όσα συνέβησαν στο πρόσφατο παρελθόν της χώρας; Ή θα προσπαθήσει να μποϊκοτάρει τον νόμο, με την επίφαση της στήριξης των θυμάτων, ενώ στην πραγματικότητα θα προσπαθήσει να προστατεύσει τον εαυτό της;
Ο αρχιεπίσκοπος Ίμον Μάρτιν, επικεφαλής της Καθολικής Εκκλησίας για ολόκληρη την Ιρλανδία, συνεχίζει τη μακρά παράδοση της αμφιλεγόμενης πολιτικής απέναντι στο ζήτημα: Ενώ παραβρέθηκε το 2021 μαζί με τη βασίλισσα Ελισάβετ και τους επικεφαλής της Προτεσταντικής Εκκλησίας στην τελετή μνήμης για τα 100 χρόνια της δημιουργίας της Β. Ιρλανδίας στο Άρμαγκ, προειδοποιεί σήμερα ότι ο νόμος θα «βαθύνει τη διάσταση» ανάμεσα στις δύο κοινότητες.
Η Ιρλανδία, ένα παραδοσιακό «οχυρό» της Καθολικής Εκκλησίας, μπορεί με την ίδια ευκολία να χαθεί ή να ενισχυθεί, ανάλογα με τις παραδοχές που θα κάνουν οι εκπρόσωποί της. Πόσο εύκολο είναι, όμως, για μια Εκκλησία να παραδεχθεί ότι κρατούσε κι εκείνη -με το ένα χέρι, έστω- τα όπλα που προκάλεσαν ένα ατελείωτο φονικό;
