Τον Ιούνιο του 1974 προβλήθηκε για πρώτη φορά η ταινία του Ρομάν Πολάνσκι που επανακαθόρισε τους αρχετυπικούς κανόνες του φιλμ νουάρ. Στο «Chinatown» ο σεναριο - γράφος Ρόμπερτ Τάουνι, που έφυγε τις προάλλες στα 89 του, κατέγραψε αριστοτεχνικά την καταρράκωση του ατόμου κάτω από την απροσπέλαστη διαφθορά του συστήματος και έδειξε με κυνικό ρεαλισμό την ήττα που επιφυλάσσουν οι άγραφοι κανόνες των καπιταλιστικών συμφερόντων και των αλλοτριωμένων θεσμών σε όποιον τολμήσει να τους αντισταθεί
Ο αλησμόνητος αφορισμός που ξεστομίζουν οι ήρωες στον γεμάτο απόγνωση ήρωα, τον οποίο έγραψε ο σεναριογράφος Ρόμπερτ Τάουνι («Το τελευταίο απόσπασμα», «Shampoo»), εκφράζει με ελάχιστες λέξεις τον πεσιμισμό του αριστουργηματικού σεναρίου - για πολλούς μελετητές του σινεμά το αρτιότερο που γράφτηκε ποτέ. Αυτή η φράση έγινε συνώνυμη της προδιαγεγραμμένης ήττας του οποιουδήποτε θα τολμούσε να σηκώσει ανάστημα απέναντι στο σύστημα με μοναδικό του όπλο την καθαρή συνείδηση και να τα βάλει με τους νόμους του χρήματος. Το «Chinatown» έμελλε να είναι και η τελευταία ταινία της αμερικανικής περιόδου του σκηνοθέτη Ρομάν Πολάνσκι ύστερα από τις αριστουργηματικές ταινίες ψυχολογικού τρόμου που είχε υπογράψει, μεταξύ άλλων τις «Αποστροφή» (1965) και «Το μωρό της Ρόζμαρι» (1968). Ο Πολωνός σκηνοθέτης χρησιμοποίησε τις πρώτες ύλες των pulp ιστοριών με ιδιωτικούς ντετέκτιβ, με ανεξιχνίαστα εγκλήματα και με μοιραίες γυναίκες που στη δεκαετία του ’30 και του ’40 αποτελούσαν τον αισθητικό διάκοσμο των νουάρ αλλά και τις αφηγηματικές δομές των κορυφαίων συγγραφέων του είδους (Ρέιμοντ Τσάντλερ, Ντάσιελ Χάμετ). Η ειδοποιός διαφορά του «Chinatown» από τα υπόλοιπα (νεο)νουάρ είναι ότι δεν διέθετε ίχνος νοσταλγίας για τον κλασικό κινηματογράφο και ότι απέφυγε επίμονα κάθε ευθεία αναφορά στο ένδοξο παρελθόν.
Η ιστορία που έγραψε ο Ρόμπερτ Τάουνι ακολουθεί τον Γκίτις, έναν ντετέκτιβ που θα ξεκινήσει να ερευνά μια οικογενειακή υπόθεση. Ο Τζακ Νίκολσον, σε έναν ρόλο καλιμπραρισμένο για τον ίδιο, υποδύεται τον αφελή, εγωιστή και ελαφρώς εξυπνάκια Τζ. Τζ. Γκίτις, που επιμένει να φυτρώνει εκεί που δεν τον σπέρνουν, ο οποίος θα αναλάβει τη φαινομενικά εύκολη υπόθεση μοιχείας που του αναθέτει η γοητευτική και ευάλωτη Έβελιν Μάλρεϊ (Φέι Ντάναγουεϊ). Ο ήρωας θα βρεθεί στο επίκεντρο ενός νοσηρού παζλ που φαίνεται να ελέγχει το μεγάλο αφεντικό της περιοχής, τον οποίο υποδύεται με ανατριχιαστική μεγαλοπρέπεια ο σκηνοθέτης Τζον Χιούστον. Θα βυθιστεί λοιπόν άθελά του σε έναν λαβύρινθο αντικρουόμενων εξουσιών, δραματικών ανατροπών και εγκλημάτων απ’ όπου είναι δύσκολο να βγει ζωντανός. Το αδιέξοδο της έρευνάς του και η ματαιότητα της αντίστασης απέναντι σε όσους λυμαίνονταν τους υδάτινους πόρους στην Καλιφόρνια οριοθετούν την καθολική παράδοση των ανθρώπων στη μοίρα τους. Καμία διέξοδος για λύτρωση των τίμιων και καμία χαραμάδα για να οδηγηθούν στη Δικαιοσύνη όσοι διαπράττουν εγκλήματα, όπως ο επικεφαλής μηχανικός που αρνείται να χτίσει ένα δαπανηρό νέο φράγμα έπειτα από την τραγωδία που στοίχισε τη ζωή σε εκατοντάδες ανθρώπους που πνίγηκαν.
Το συνολικό κλίμα εξαπάτησης και μυστικοπάθειας αποτυπώνει τον γενικευμένο κυνισμό απέναντι στη σήψη και στη διαφθορά αλλά και την πρωτοφανή έλλειψη πίστης στους (ιερούς για τους Αμερικανούς, ας μην ξεχνάμε) θεσμούς εξαιτίας του σκανδάλου Watergate, που είχε οριστικά διαδεχθεί την ψευδαίσθηση της ελπίδας για ισονομία που είχε προσωρινά σπείρει η χίπικη ευδαιμονία τα προηγούμενα χρόνια. Ένα όνειρο που εν πολλοίς είχε ξεκληριστεί λίγο νωρίτερα από τον κλιμακούμενο εφιάλτη της οικογένειας Μάνσον, που είχε δολοφονήσει την έγκυο σύζυγο του Πολάνσκι, την ηθοποιό Σάρον Τέιτ.
Στο «Chinatown» συναντήθηκαν οι προσωπικοί δαίμονες ενός ιδιοφυούς δημιουργού λίγο πριν δραπετεύσει στην Ευρώπη για να αποφύγει να δικαστεί για αποπλάνηση ανηλίκου, η πένα ενός σεναριογράφου που αναβίωσε και επανεφηύρε μια βαλτωμένη κινηματογραφική γλώσσα (το σενάριο απέσπασε το μοναδικό Όσκαρ από τις 11 υποψηφιότητες της ταινίας) και όλος ο κοινωνικός και πολιτικός ζόφος της εποχής.
Η διεισδυτική κριτική της ταινίας στους μηχανισμούς εξαπάτησης και οι υπαρξιακές προεκτάσεις του σεναρίου καθιστούν την ταινία του Πολάνσκι τη διαχρονική κορωνίδα του νεονουάρ. Ενδιάμεσα στις σκηνές δράσης ξετυλίγεται μια οικογενειακή τραγωδία, στις παρυφές του διαλόγου κρύβεται ένα οιδιπόδειο έγκλημα σε βάθος χρόνων και στους παράδρομους της αφήγησης καλλιεργείται ένα δηλητηριώδες σχόλιο για τους διαβρωμένους θεσμούς και για τα συμπαγή συμφέροντα των προυχόντων που ορίζουν τα όρια της ανεκτής συμπεριφοράς. Η λειψυδρία των ηλιόλουστων δρόμων του Λος Άντζελες, η χαραγμένη μύτη του ήρωα (την έβαζε εκεί που δεν έπρεπε) και η μακάβρια αποκάλυψη μιας αρχαιοελληνικής τραγωδίας στο πικρό φινάλε ολοκληρώνουν την αριστουργηματική μετουσίωση ενός κυνικού ρεαλισμού σε ένα μεγαλοφυές κινηματογραφικό δημιούργημα που στέκεται αναλλοίωτο στον χρόνο μισό αιώνα μετά την πρώτη του προβολή.
