Εμβληματικό ιστορικό γεγονός στη σύγχρονη Ιστορία του τόπου η μετάβαση από το δικτατορικό γεγονός στη Δημοκρατία, στον μισόν αιώνα που μας χωρίζει από το 1974, προσφέρει αφειδώς αφορμές για σκέψη και αναστοχασμό. Στα 50 χρόνια από τη Μεταπολίτευση η συζήτηση παραμένει ακόμα ανοιχτή ή τουλάχιστον θα άξιζε να ξανατεθεί στη δημόσια σφαίρα, ιδιαίτερα σήμερα, σε μια τόσο κρίσιμη περίοδο. Πώς επέδρασε, τι κληροδότησε, τι δεν ευωδόθηκε, ποιες τομές και ποιοι μετασχηματισμοί παρεμβλήθηκαν, πώς συζητήθηκε και τι αποσιωπήθηκε; Πλείστα όσα ερωτήματα προβάλλουν αβίαστα με αφορμή την επέτειο. «H μετάβαση του ’74 δεν ήταν ούτε μια απλή “αλλαγή ΝΑΤΟϊκής φρουράς”, όπως πολλοί τότε έλεγαν, ούτε όμως και το “θαύμα της Δημοκρατίας”» επισημαίνει ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης. Συζητώντας για τη Μεταπολίτευση, ο γνωστός ιστορικός, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και πρόεδρος του Δ.Σ. των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), μας βοηθάει να κατανοήσουμε τη σημασία αυτής της μετάβασης και την καθοριστική επιδρασή της στη μεταδικατατορική εξέλιξη της χώρας. «Είναι ανάγκη να τα ιστορικοποιήσουμε όλα αυτά, να τα κατανοήσουμε σε έναν συνεχή διάλογο με τη συγκυρία αλλά και τις διεθνείς εξελίξεις» υπογραμμίζει αναφερόμενος τόσο σε όσα παρεμβλήθηκαν αυτή την πεντηκονταετία όσο και, κυρίως, στο πώς και πότε ορίζεται το τέλος αυτής της περιόδου. Ο ριζοσπαστισμός των πρώτων χρόνων, το αίτημα της αποχουντοποίησης που εξαρχής τέθηκε, το «καταλυτικό στοιχείο του λαϊκού παράγοντα» για την εδραίωση της Δημοκρατίας, η κριτική για τα δεινά της Μεταπολίτευσης, τα επίδικά της στη σημερινή περίοδο, τίθενται στο επίκεντρο της συζήτησής μας. «Νομίζω ότι σε αυτή τη συγκυρία αυτό θα κρατούσα από τη φετινή επέτειο, την αγωνία για τη Δημοκρατία και την ανάγκη μιας συλλογικής στράτευσης στην υπεράσπιση των κεκτημένων της» επισημαίνει ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης. Χαρακτηρίζοντας τη Μεταπολίτευση «μείζον ιστορικό γεγονός που άλλαξε την ελληνική Ιστορία του 20ού αιώνα», ο συνομιλητής μας υπογραμμίζει με νόημα ότι αυτά τα 50 χρόνια του δημοκρατικού πολιτεύματος είναι «μια μοναδική εμπειρία για το ελληνικό κράτος, ένα τεράστιο επίτευγμα». Με άλλα λόγια, καταλαβαίνουμε ότι η συζήτηση γύρω από τη Μεταπολίτευση και επείγουσα είναι και αναγκαία και πολλαπλά ωφέλιμη μπορεί να αναδειχτεί. Και τα ΑΣΚΙ, ο φορέας που έχει συνδεθεί όσο λίγοι με τη μελέτη της Μεταπολίτευσης, ετοιμάζονται ήδη να την εκκινήσουν μέσα από σειρά εκδηλώσεων, όπως προαναγγέλλει ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης. Όπως άλλωστε επισημαίνει, «κάθε συζήτηση για το χθες αφορά το σήμερα και το αύριο».
1974-2024. Πενήντα χρόνια μετά την πτώση του δικτατορικού καθεστώτος, τι είναι αυτό που θα έπρεπε να γιορτάζουμε σήμερα; Πώς θα όριζε κανείς αυτή την επέτειο σε σχέση με τη σημερινή συγκυρία;
Οι επέτειοι, το ξέρουμε πολύ καλά, δεν αφορούν ποτέ το χθες, αλλά το σήμερα. Ο φετινός εορτασμός έχει εκ των πραγμάτων μια διπλή διάσταση. Από τη μια, την επιστροφή και την ανάδειξη ενός μείζονος ιστορικού γεγονότος, που άλλαξε την ελληνική Ιστορία του 20ού αιώνα. Κι απ' την άλλη, την άμεση σύνδεσή του με τη συγχρονία, στο πλαίσιο μιας αναστοχαστικής ματιάς που εκκινεί από το 1974 για να φτάσει στο σήμερα, αναδεικνύοντας τις ισχυρές συνέχειες, αλλά και τις τομές. Έτσι, αν ο εορτασμός του μείζονος γεγονότος της εθνικής Ιστορίας, της Επανάστασης του 1821, έγινε συνώνυμος του απολογισμού της Ιστορίας του ελληνικού κράτους, στην περίπτωση του 1974 θα γίνει, όπως όλα δείχνουν, συνώνυμος των διαδρομών του σημερινού πολιτεύματος, των πενήντα χρόνων Δημοκρατίας.
Σε αυτή την κουβέντα έρχεται και ξανάρχεται συνεχώς η έννοια της Μεταπολίτευσης, μια έννοια που εδώ και χρόνια στοιχειώνει τον δημόσιο διάλογο. Τελικά, τι είναι αυτή η περίφημη Μεταπολίτευση, πώς θα την όριζες, ποιο είναι το περιεχόμενό της; Τέλειωσε ή είναι ακόμη εδώ;
Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά. Ο όρος Μεταπολίτευση αναφέρεται στην αλλαγή του πολιτεύματος, στη μετάβαση δηλαδή, στην περίπτωσή μας, στην αβασίλευτη Δημοκρατία. Τυπικά, λοιπόν, θα έλεγε κανείς ότι είναι μια διαδικασία που, στην ελληνική περίπτωση, διαρκεί περίπου ενάμιση χρόνο, από την επιστροφή του Καραμανλή στην ψήφιση του νέου συντάγματος και στις καταδίκες των χουντικών, από τον Ιούλιο του 1974 στον Δεκέμβριο του 1975, η «σύντομη Μεταπολίτευση». Αν θέλαμε να διευρύνουμε τα όρια, θα μπορούσαμε να φτάσουμε έως το 1981, την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία, μια αλλαγή που πιστοποίησε ότι η Δημοκρατία όχι μόνο είχε εγκαθιδρυθεί αλλά και εμπεδωθεί. Από την άλλη πλευρά, ο όρος Μεταπολίτευση χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον στη δημόσια συζήτηση για να περιγράψει μια μακρά περίοδο, συχνά έως και σήμερα. Αυτή η «μακρά Μεταπολίτευση» αποτελεί, θα έλεγε κανείς, ένα ελληνικό φαινόμενο, αν το συγκρίνει λ.χ. με την Ισπανία και την Πορτογαλία, τις δυο χώρες που την ίδια περίπου εποχή έζησαν το τέλος μακροχρόνιων δικτατοριών. Όπως έχει ήδη υποστηριχθεί, στην ελληνική περίπτωση, η Μεταπολίτευση αποτέλεσε έναν «χρονότοπο», μια μακρά περίοδο δηλαδή, η οποία μέσω ευρύτερων μετασχηματισμών συνδέθηκε με ατομικές και συλλογικές επιδιώξεις, αιτήματα και στρατηγικές. Τo τέλος της Μεταπολίτευσης αποτέλεσε και αποτελεί ένα διακύβευμα που κάθε φορά συνδέεται με τη συγκυρία. Μέσα σε όλα αυτά τα χρόνια η Μεταπολίτευση «πέθανε» πολλές φορές για να «αναστηθεί» στον δημόσιο διάλογο αμέσως μετά τις «πολλαπλές» ταφές της Παρ' όλα αυτά, νομίζω ότι το 2009 αποτελεί ένα σημείο τομής, η οικονομική κρίση και οι μετασχηματισμοί που επέφερε αποτέλεσαν μια τόσο βίαιη εξέλιξη που δύσκολα νομίζω ότι κανείς μπορεί να χρησιμοποιήσει αυτό τον όρο. Σε κάθε περίπτωση, νομίζω ότι 50 χρόνια είναι ένα μεγάλο διάστημα, μέσα στο οποίο πια μπορούμε να διακρίνουμε υποπεριόδους, να δούμε συνέχειες αλλά και τομές, να διασπάσουμε μια ενιαία αφήγηση. Μια ευθεία γραμμή που συνδέει τη μετάβαση του ’74 με την οικονομική κρίση του 2009 είναι, κατά τη γνώμη μου, μια ανιστόρητη προσέγγιση, που αρνείται να δει τις μεγάλες τομές και τους μετασχηματισμούς που συνέβησαν στο μεταξύ. Είναι ανάγκη να τα ιστορικοποιήσουμε όλα αυτά, να τα κατανοήσουμε σε έναν συνεχή διάλογο με τη συγκυρία αλλά και τις διεθνείς εξελίξεις.
Θέλω να ξαναγυρίσουμε στη μετάβαση του 1974. Πώς θα την βλέπαμε σήμερα; Πόσο επιτυχημένη ήταν; Αιτήματα όπως η αποχουντοποίηση πόσο τελικά ικανοποιήθηκαν;
Η μετάβαση από τη δικτατορία στη Δημοκρατία συντελέστηκε με την παράδοση της εξουσίας από τους στρατιωτικούς στους πολιτικούς και αμέσως μετά με ένα σύνολο μέτρων που αποφασίστηκαν και πραγματοποιήθηκαν από μια κυβέρνηση εθνικής ενότητας, στην οποία δεν συμπεριλαμβανόταν η Αριστερά. Ήταν μια αναίμακτη μετάβαση, αν και έγινε, βέβαια, πάνω στα ερείπια της Κύπρου μετά το χουντικό πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή. Εννοώ πως μέσα σε όλη αυτή τη διαδικασία πολλοί συμβιβασμοί έγιναν, πολλά δεν άλλαξαν. Η κυβέρνηση Καραμανλή προχώρησε σε σημαντικές τομές αλλά υπήρξαν και πολλοί τομείς που δεν τόλμησε ή δεν θέλησε να παρέμβει. Ας σκεφτούμε τις δίκες των χουντικών. Από τη μια, και μόνο η διεξαγωγή τους αποτελεί μια μεγάλη τομή, η Πολιτεία δικάζει και τιμωρεί εκείνους που κατέλυσαν τη Δημοκρατία. Από την άλλη πλευρά, η ανακήρυξη από τον Άρειο Πάγο του εγκλήματος της κατάλυσης της Δημοκρατίας ως στιγμιαίου επηρέασε καταλυτικά την απονομή της δικαιοσύνης. Ο περιορισμός στη στιγμή του πραξικοπήματος και σε όσους συμμετείχαν σε αυτό έβγαλε εκτός του κάδρου μια σειρά από στελέχη που είχαν υπηρετήσει η συνεργαστεί με το δικτατορικό καθεστώς από διαφορετικές θέσεις. Επρόκειτο για πρόσωπα που στην πλειονότητά τους προέρχονταν ή συνδέονταν με την κυβερνώσα εκ νέου, συντηρητική παράταξη. Από την άλλη πλευρά, η αποχουντοποίηση έγινε αλλά σε μεγάλο βαθμό ήταν λειψή, δεν προχώρησε σε βάθος σε κρίσιμους τομείς, όπως λ.χ. η Δικαιοσύνη. Σε κάθε περίπτωση, τα μέτρα που πάρθηκαν συντέλεσαν στην εμπέδωση ενός πολύ δημοκρατικότερου κλίματος συγκριτικά με την προδικτατορική περίοδο, ενώ αποτέλεσαν το πρώτο βήμα για την ενσωμάτωση στον εθνικό κορμό μιας μεγάλης μερίδας της ελληνικής κοινωνίας, η οποία, μετεμφυλιακά, είχε γνωρίσει λόγω των πολιτικών της θέσεων την περιθωριοποίηση, τον αποκλεισμό, τις διώξεις, τον εγκλεισμό, την εξορία ή και την πολιτική προσφυγιά. Από την άλλη, πολλά πράγματα δεν άλλαξαν, πολλές και από τις ρυθμίσεις του προηγούμενου μετεμφυλιακού καθεστώτος παρέμειναν αμετάβλητες, διαιωνιζόμενες στη διάδοχη δημοκρατική Πολιτεία. Αναφέρω ενδεικτικά τις ισχυρές συνέχειες στα Σώματα Ασφαλείας, τόσο σε επίπεδο προσωπικού όσο και οργάνωσης.
Τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης αναπτύχθηκε έντονος κοινωνικός ριζοσπαστισμός. Πώς επέδρασε στα πολιτικά και πολιτισμικά δρώμενα; Αφομοιώθηκε;
Νά και ο ελέφαντας στο δωμάτιο. Έχεις δίκιο να μιλάς για ριζοσπαστισμό, όπως εκδηλώθηκε και στις πολιτικές επιλογές αλλά κυρίως σε αυτές τις μεγαλειώδεις πορείες στο κέντρο της πόλης και σε μια σειρά από συλλογικές διεκδικήσεις σε συνδικαλιστικό και κοινωνικό επίπεδο. Όσο και αν λέμε ότι η μετάβαση στην Ελλάδα υπήρξε μια διαδικασία «από τα πάνω», ο λαϊκός παράγοντας, η συνεχής παρουσία στους δρόμους, οι διεκδικήσεις, αποτέλεσαν καταλυτικό στοιχείο για την εδραίωση της Δημοκρατίας. Άσκησαν μια πολύ μεγάλη πίεση στην κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας, η οποία συχνά τις αντιμετώπισε με αυταρχισμό και βία, την ανάγκασαν όμως να προχωρήσει σε σημαντικές τομές. Από την άλλη πλευρά, αυτός ο ριζοσπαστισμός, που συνδέεται οργανικά με την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία, ετελεύτησεν εν πολλοίς τον βίο του κατά την περίοδο της διακυβέρνησής του, αυτό όμως είναι ένα άλλο μεγάλο θέμα συζήτησης.
Γιατί μιλάς για ελέφαντα στο δωμάτιο;
Μιλάω για ελέφαντα γιατί ένα πολύ μεγάλο μέρος των κριτικών για τα δεινά της Μεταπολίτευσης συνδέθηκε ακριβώς με την απαξίωση αυτού του λαϊκού παράγοντα, με την ενοχοποίηση των διεκδικήσεων, ιδιαίτερα της περιόδου 1974-1989. Πρόκειται για μια εκ των υστέρων ματιά που είναι προφανές ότι εξυπηρετεί όσους και όσες ενδιαφέρονται για την απαξίωση των σύγχρονων κοινωνικών αιτημάτων, μέσω της δαιμονοποίησης των όσων έχουν προηγηθεί.
Ξαναγυρίζω στο αρχικό μου ερώτημα. Τελικά τι θα έπρεπε να γιορτάζουμε φέτος, όπου η ποιότητα της Δημοκρατίας έχει μπει στη δημόσια συζήτηση, η Ακροδεξιά ανεβαίνει; Να το πω διαφορετικά. Τι θα έπρεπε να σκεφτόμαστε σήμερα με βάση την επέτειο των 50 χρόνων;
Καταρχάς να γιορτάσουμε αυτά τα 50 χρόνια του δημοκρατικού πολιτεύματος, μια μοναδική εμπειρία για το ελληνικό κράτος, ένα τεράστιο επίτευγμα. Από την άλλη, να συνειδητοποιήσουμε ότι η διαδικασία του εκδημοκρατισμού δεν είναι μια ευθύγραμμη και μονοσήμαντη εξέλιξη, δεν είναι γραμμική. Η άνοδος της Ακροδεξιάς, η συνεχής υποβάθμιση των δημοκρατικών θεσμών, η υιοθέτηση πολιτικών αποκλεισμού και περιθωριοποίησης αποτελούν υπαρκτούς κινδύνους για τον δημοκρατικό χαρακτήρα της Πολιτείας μας. Και σε αυτή την κατεύθυνση δεν μπορούμε παρά να σκεφτούμε ξανά τις μέρες του ΄74, τη δυναμική διεκδίκηση των αιτημάτων και κυρίως την αίσθηση ότι η εξασφάλιση της Δημοκρατίας μας είναι υπόθεση όλων. Νομίζω ότι σε αυτή τη συγκυρία αυτό θα κρατούσα από τη φετινή επέτειο, την αγωνία για τη Δημοκρατία και την ανάγκη μιας συλλογικής στράτευσης στην υπεράσπιση των κεκτημένων της.
Δεν θα μπορούσα να κλείσω αυτή τη συζήτηση παρά ρωτώντας σε για τα ΑΣΚΙ, ένα αρχείο και έναν ιστορικό φορέα που τα τελευταία χρόνια έχει συνδεθεί με τη μελέτη της Μεταπολίτευσης. Τι σχεδιάζετε για τη συμμετοχή σας στον εορτασμό;
Εχεις δίκιο όταν επισημαίνεις τη σχέση των ΑΣΚΙ με τη Μεταπολίτευση. Τα ΑΣΚΙ αποτελούν αναμφίβολα τον σημαντικότερο μη κρατικό φορέα σε σχέση με το αρχειακό υλικό που διαθέτουν για την περίοδο μετά το 1974, ενώ ήδη, τα τριάντα χρόνια των διαδρομών τους, έχουν προχωρήσει σε συνέδρια, εκδόσεις, εκθέσεις κ.ά. για τη συγκεκριμένη περίοδο. Ήδη λοιπόν για το 2024 έχουν προγραμματιστεί μια σειρά από ιστορικές εκθέσεις σε συνεργασία με άλλους φορείς, συνέδρια, ημερίδες, εκδόσεις, ενώ στους επόμενους μήνες θα δοθεί στην έρευνα ένα ψηφιακό μουσείο για την ευρωπαϊκή αλληλεγγύη στον αγώνα για τη Δημοκρατία στην Ελλάδα. Όλα αυτά θα ανακοινωθούν το επόμενο διάστημα, ήδη όμως το «Αρχειοτάξιο» που μόλις κυκλοφόρησε και το οποίο παρουσίασες εσύ την προηγούμενη Κυριακή στην ΑΥΓΗ, με ένα αφιέρωμα στο πέρασμα από τη χούντα στη Μεταπολίτευση, αποτελεί ένα ισχυρό προανάκρουσμα των όσων θέλουμε να κάνουμε: μια περαιτέρω διεύρυνση των γνώσεών μας για τα όσα συνέβησαν εκείνη την περίοδο, αγγίζοντας άγνωστες ή υποφωτισμένες πλευρές τους και την ένταξή τους σε ένα ευρωπαϊκό και διεθνές πλαίσιο. Διεκδικούμε τη βαθύτερη και ουσιαστικότερη γνώση του παρελθόντος, έχοντας την αίσθηση της παροντικότητας κάθε ιστορικής ματιάς αλλά και την ισχυρή βεβαιότητα ότι κάθε συζήτηση για το χθες αφορά το σήμερα και το αύριο.
