Η νέα ταινία της Ελίνας Ψύκου («Ο γιος της Σοφίας», 2017) με τίτλο «Αδέσποτα κορμιά» είναι ένα ντοκιμαντέρ που ακολουθεί κάποιες γυναίκες που ταξιδεύουν σε μια Ευρώπη που γίνεται ολοένα και πιο συντηρητική διεκδικώντας αυτονομία και αυτοδιάθεση του σώματός τους. Μια ταινία που μιλά για τη ζωή, τον θάνατο και το δικαίωμα να επιλέγεις ανάμεσα στα δύο, θέτοντας ερωτήματα για το πόσο δεδομένες είναι στον σύγχρονο δυτικό κόσμο ορισμένες στοιχειώδεις ελευθερίες. Μπορεί η σκηνοθέτρια να στοχοποιήθηκε από ακροδεξιούς και παραθρησκευτικές οργανώσεις, το κόμμα Νίκη να πήγε το θέμα της «βλάσφημης» αφίσας στη Βουλή, αλλά τελικά η πρεμιέρα έγινε στο 26ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, έστω και σε κλίμα φόβου για πιθανή επίθεση. Τα «Αδέσποτα κορμιά» θα αρχίσουν προβάλλονται από τις 28 Μαρτίου στους κινηματογράφους.
Ποια ήταν η πρώτη ιδέα για τη δημιουργία της ταινίας και πόσο μακρά ήταν η διαδικασία δημιουργίας της;
Τις πρώτες σκέψεις για το φιλμ τις είχα πριν από δεκατρία χρόνια. Συγκεκριμένα, όταν άκουσα ότι στη Μάλτα εκείνη την εποχή απαγορεύτηκαν οι εκτρώσεις. Ήταν μια περίοδος που στην Ελλάδα απαγορευόταν να κάνουμε αποτέφρωση. Αυτές οι δύο παράλληλες συνθήκες λειτούργησαν συνδυαστικά και άρχισα να σχεδιάζω την ταινία. Ευτυχώς, στην Ελλάδα πλέον έχουν αλλάξει κάποια πράγματα και υπάρχει το αποτεφρωτήριο στη Ριτσώνα εδώ και τεσσεράμισι χρόνια. Επομένως, η αρχή και το τέλος της ζωής, μαζί με τις νομικές απαγορεύσεις που περιορίζουν τη μία και την άλλη περίπτωση, ήταν αυτό που με κινητοποίησε αρχικά. Δεν λέω ότι περάσαμε τα επόμενα δεκατρία χρόνια δουλεύοντας συνεχώς αυτό το σχέδιο και φυσικά υπήρξαν πολλά σκαμπανεβάσματα, κυρίως ως προς τη χρηματοδότηση, εφόσον χρειάστηκαν πολλά ταξίδια για τα γυρίσματα, στην Ιταλία, στη Μάλτα, στην Κρήτη, στη Ρόδο και στην Ελβετία.
Πώς κατέληξες στα πρόσωπα που θα χρησιμοποιούσες ως αφηγηματικό όχημα;
Αυτό χρειάστηκε πολύ χρόνο. Λειτουργούσαν μικρές ομάδες έρευνας και αναζήτησης χαρακτήρων στη Βουλγαρία, στη Μάλτα και οπουδήποτε είχαμε γύρισμα. Στο τέλος καταλήξαμε στις προσωπικές ιστορίες και στις μαρτυρίες ανθρώπων που βλέπετε στην ταινία. Μετά ήρθαν και οι περιορισμοί της Covid και πήγαν όλα πίσω. Τελικά τα γυρίσματα κράτησαν συνολικά ενάμιση χρόνο και χρειάστηκε μεγάλος συντονισμός για να δέσουν όλα αυτά μαζί και να γίνει η ταινία που βλέπετε σήμερα.
Από τη μία υπάρχουν το προσωπικό στοιχείο και η εξομολόγηση των ανθρώπινων ιστοριών. Από την άλλη υπάρχει το νομοθετικό πλαίσιο. Πόσο ξεκάθαρο ήταν το προς τα πού θα πέσει το κέντρο βάρους του φιλμ και σε τι βαθμό;
Από τις πρώτες μέρες μέχρι την ολοκλήρωση δίναμε μια συνεχόμενη μάχη να κρατήσουμε τις ισορροπίες ανάμεσα στις ιστορίες των ανθρώπων και στο γραφειοκρατικό κομμάτι των νόμων και στους περιορισμούς της Πολιτείας. Υπάρχει ακόμη μία διάσταση: οι αληθινές ιστορίες κάνουν την ταινία πιο συναισθηματική, ενώ η γραφειοκρατία και η νομοθεσία μας οδηγούσαν στην πολιτική τοποθέτηση. Αυτή την ισορροπία ήθελα να κρατήσω, ανάμεσα στο συναίσθημα και στην πολιτική, και ως σκηνοθέτρια είμαι αρκετά ευχαριστημένη που το πέτυχα. Εξαρχής είχα την πρόθεση να μην κάνω ένα ακτιβιστικό ντοκιμαντέρ. Δεν ήθελα να κάνω μια ταινία που να δηλώνει την άποψή μου και να την περνάει ως δίδαγμα ή ως μάθημα. Ήθελα να κάνω μια ταινία που να είναι πολιτική και να είναι ανοιχτή. Και κυρίως να θέτει ερωτήσεις και να μην δίνει απαντήσεις. Και έχοντας αυτή την πρόθεση, το να κρατηθούν οι ισορροπίες ήταν ακόμη πιο δύσκολο.
Οταν διαχειρίζεσαι τόσο μεγάλα και ευαίσθητα, οικουμενικά θέματα βιοπολιτικής, δεν σκέφτηκες ποτέ ότι ίσως τα ζητήματα είναι πολύ μεγάλα για να χωρέσουν σε μια ταινία σχεδόν δύο ωρών;
Με απασχόλησε πολύ το κατά πόσο θα καταφέρναμε να εμβαθύνουμε σ’ αυτά τα θέματα σε μια ταινία που τελικά διαρκεί 109 λεπτά χωρίς να είναι η προσέγγισή μας επιφανειακή. Νιώθω ικανοποιημένη με το αποτέλεσμα, αλλά περιμένω να δω πώς θα αντιδράσουν και οι θεατές. Θεωρώ πως βοηθάει η παρουσία των δευτερευόντων χαρακτήρων δίπλα σ’ αυτούς που βιώνουν τα ταξίδια για να σκάψουμε πιο βαθιά. Μπήκε επίσης στην ταινία και η γνώμη της άλλης πλευράς, της pro-life, που δεν σου κρύβω ότι ήταν μια ακόμη μεγαλύτερη πρόκληση. Αναρωτήθηκα και για το πόσο θα κατηγορηθώ επειδή τους δίνω βήμα να ακουστούν. Κι αυτό μας απασχόλησε πολύ με τους συμπαραγωγούς και τους υπόλοιπους συνεργάτες της ταινίας. Αλλά επειδή αυτά τα διλήμματα τέθηκαν από νωρίς, προέκυψαν και οι απαντήσεις τους. Μπορεί πολλοί να αντιδράσουν επειδή δίνω χώρο στους πολύ συντηρητικούς και στους ακροδεξιούς, αλλά πιστεύω ότι αυτό θα δείξει τη μεγάλη διάσταση των θεμάτων.
Στη συζήτηση με το κοινό μετά την προβολή είπες ότι η ελεύθερη αγορά θέλει να ελέγξει το γυναικείο σώμα.
Σωστά. Πολλές φορές διεκδικούμε μια ελευθερία για το σώμα μας προς μια συγκριμένη κατεύθυνση, ενώ παράλληλα υπάρχει και μια άλλη κατεύθυνση που τείνουμε να ξεχνάμε. Δηλαδή αυτό που νομίζουμε ότι είναι η ελευθερία, δηλαδή η ελευθερία της επιλογής, πολλές φορές είναι δέσμια μιας άλλης κατάστασης, που είναι η αγορά. Από τη μία είναι η θρησκεία και η Πολιτεία, από την άλλη όμως είναι και η αγορά. Και νομίζω πως η θρησκεία και οι νόμοι της Πολιτείας φαίνονται περισσότερο σαν εχθροί σε σχέση με τους νόμους της φιλελεύθερης αγοράς. Όπως συμβαίνει με την εξωσωματική γονιμοποίηση, όπου πολλές γυναίκες που βρίσκονται σε μια τρομερά ευαίσθητη στιγμή της ζωής τους και έχουν την επιθυμία να γίνουν μητέρες μπορεί να πέσουν θύματα εκμετάλλευσης. Το ίδιο ισχύει και για τις αμβλώσεις. Στην ταινία λέμε ότι στην Ιταλία μπορεί κάποιες γυναίκες να τις εκμεταλλευτούν οικονομικά. Και η ευθανασία έχει πολλές γκρίζες ζώνες. Όλα αυτά τα περιθώρια εκμεταλλεύσεων ξεκινούν από τις απαγορεύσεις, τις οποίες κάποιοι καπηλεύονται. Αυτά δεν μας είναι πάντα τόσο φανερά όσο οι απαγορεύσεις της Πολιτείας ή οι αντιδράσεις της θρησκείας. Αυτή η διάσταση θεωρώ πως δίνεται μέσα στην ταινία, και συγκεκριμένα δίνεται από τις τοποθετήσεις των συντηρητικών. Επίσης, θα ήθελα να επισημάνω κάτι που με ενδιαφέρει και βρήκε τον δρόμο του στην ταινία: το πώς η Ακροδεξιά έχει κλέψει και έχει οικειοποιηθεί την επιχειρηματολογία και το λεξιλόγιο της αριστερής ατζέντας. Για παράδειγμα, μιλάει ένας εκπρόσωπος των πιο συντηρητικών στην ταινία και αναφέρει τη λέξη «diversity» (συμπερίληψη), που είναι μία από τις κορυφαίες έννοιες στην ατζέντα της προοδευτικής Αριστεράς. Και λέει: «Μα τι θέλετε; Να μας ομογενοποιήσετε; Να έχουμε όλοι τους ίδιους νόμους; Θα χαθεί το diversity». Αν δεν είχα τη δική τους άποψη στην ταινία, θα είχε χαθεί αυτό κι εμένα με ενδιαφέρει η πολιτική διάσταση αυτών των θεμάτων. Ο κόσμος είναι σε σύγχυση γιατί και η Αριστερά βρίσκεται σε σύγχυση και γι’ αυτό έρχονται κάποιοι και της κλέβουν την αφήγηση.
Την αυτοδιάθεση του γυναικείου σώματος τη μάχεται περισσότερο η θρησκεία γιατί προστατεύει τα ιερά και τα όσια ή η Πολιτεία, που μιλάει για υπογεννητικότητα του έθνους;
Ας μην ξεχνάμε ότι ζούμε σε μια χώρα που δεν έχει γίνει διαχωρισμός κράτους και Εκκλησίας και δεν δείχνει να γίνεται σύντομα. Επομένως, νομίζω πως πάνε χέρι χέρι αυτά και αλληλοσυμπληρώνονται. Δεν συμφέρει ούτε τη θρησκεία ούτε το κράτος, που στην ουσία ένα πράγμα είναι. Βλέποντας πρόσφατα αυτό το «κρυφτούλι», που περνάει το νομοσχέδιο για τον γάμο των ομόφυλων ζευγαριών και η Εκκλησία παρεξηγείται, φαίνεται ότι διαρκώς κάτι δίνει ο ένας και κάτι παίρνει ο άλλος για να συνεχίσουν να συνυπάρχουν, γιατί είναι μια κατάσταση αλληλεξάρτησης. Και τελικά το σώμα μας το καπηλεύονται εξίσου και συνεργατικά.
Η ταινία σου προβλήθηκε στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης σε μια παράξενη συγκυρία, με τις ομοφοβικές επιθέσεις στην Αριστοτέλους και με απειλές εναντίον σου για επίθεση την ώρα της πρεμιέρας.
Από τη μία χαίρομαι, γιατί έπειτα από ένα δεκαπενθήμερο εντάσεων και απειλών η πρεμιέρα έγινε, και μάλιστα χωρίς προβλήματα. Από την άλλη με προβληματίζει το ότι, προκειμένου να γίνει η πρεμιέρα χωρίς βία, απαγορεύτηκαν οι συναθροίσεις. Αναγκάστηκα λοιπόν να αποδεχτώ ένα μέτρο που δεν είναι δημοκρατικό. Φτάσαμε να αποδεχόμαστε πράγματα που παλιότερα δεν θα διανοούμασταν να δεχτούμε και μάλιστα να μας δίνουν και ανακούφιση. Και τελικά αυτή είναι μια μορφή φασισμού.
Γιατί υπάρχει κόσμος που προβαίνει σε βίαιες αντιδράσεις εξαιτίας της αφίσας σου; Τι είναι αυτό που τους οπλίζει το χέρι;
Νιώθουν πως χάνουν τον έλεγχο. Είναι κάτι που δεν το καταλαβαίνουν και δεν ελέγχουν το αφήγημα. Προσωπικά δέχτηκα τρομερή λεκτική βία και απειλές για την αφίσα. Τι είναι αυτό που τους απειλεί; Τι φοβούνται; Απλώς νιώθουν πως χάνουν τον έλεγχο.
