Ολόκληρο το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα ο Αριστοφάνης ανθούσε μέσα από λαμπρές ερασιτεχνικές παραστάσεις που δίνονταν στα «σαλόνια» τής τότε «καλής κοινωνίας». Δεν γνωρίζουμε πολλά για το ύφος των παραστάσεων αυτών ούτε για το ήθος των μεταφράσεων και πρέπει να υποθέσουμε πως θα ήταν αρκετά «τροχισμένη» η απύλωτη αριστοφανική γλώσσα με το άσεμνο περιεχόμενο λόγω και της συμμετοχής των γυναικών ως ηθοποιών σ’ αυτές. Παράλληλα, στο επαγγελματικό θέατρο, δίπλα στις άφθονες «νούτικες» παραστάσεις, δεσπόζουν οι αριστοφανικές αποδόσεις του πολυδύναμου Πολύβιου Δημητρακόπουλου (1864-1922), θεατρικού συγγραφέα, πεζογράφου, χαλκέντερου μεταφραστή, δημοσιογράφου, ποιητή και εκδότη, οι οποίες διατηρούν ακέραιη την «άσεμνη» για τους πουριτανούς φαλλική και σκατολογική γλώσσα του αρχαίου κωμικού, μεταφερμένη σε μια άνετη, ρέουσα, ευρύχωρη δημοτική, χωρίς να πέφτουν σε χυδαιότητα, ενώ αποτελούν συγχρόνως άρτιες, φιλολογικά ενημερωμένες εκδόσεις με υποσημειώσεις και σχόλια, κάτι αρκετά σπάνιο για τη σύγχρονη Ελλάδα.
Αυτός είναι ο αυθεντικός Αριστοφάνης, με τις αντιφάσεις και με τις αντινομίες του, και πρέπει να τον ξανανακαλύψουμε. Επειδή πολύς κόσμος σήμερα πιστεύει ότι οι αριστοφανικές κωμωδίες νοθεύονται με εμβόλιμα, ξένα φαλλικά και σκατολογικά στοιχεία, ενώ συμβαίνει το αντίθετο: πρόκειται για αναπόσπαστα στοιχεία του είδους, λόγω της λαϊκής, αγροτικής καταγωγής του. Αρκεί βέβαια να μην φτάνει το πράγμα στην υπερβολή και στην κατάχρηση συγχρόνων αναλογιών, που πρέπει να περιορίζονται στις απολύτως αναγκαίες.
Οπως χαρακτηριστικά γράφει στη μελέτη του «Αριστοφανικά» ο αρχαιολόγος, ιστορικός και κριτικός θεάτρου Τάσος Λιγνάδης: «Η λέξη “κωμωδία” έχει ως πρώτο συνθετικό της τον “κώμο”, δηλαδή μια πομπή εύθυμων πανηγυριστών με ομώνυμο άσεμνο τραγούδι. Αισχρολογίες που συνοδεύονταν από χυδαία όρχηση με βασικό περιεχόμενο την έξαρση του ωμού σαρκικού σκώμματος. Το πανηγύρι αυτό ήταν μέσα στο πλαίσιο του λατρευτικού εορτασμού του Διονύσου και πρέπει να υποθέσουμε ότι ήταν απόηχος των πανάρχαιων τελετών της βλάστησης. Ήταν δηλαδή μέσα στο πανάρχαιο έθιμο, ώστε μπορούμε να το χαρακτηρίσουμε ως παραθρησκευτικό. Ο άσεμνος χαρακτήρας δεν δυσκολεύει το πράγμα, αντιθέτως το διασφαλίζει εφόσον είναι γονιμική η προέλευση. Ανάλογο παραθρησκευτικό φαινόμενο είναι η δική μας Αποκριά, που πρέπει να είναι μια μακρινή επιβίωση των οργιαστικών τελετών κάτω από ένα νέου τύπου λατρευτικό ένδυμα»…
Ερασιτεχνική μόνο κατ’ όνομα
Στο Σχολείον-«Ειρήνη Παππά»-Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου της οδού Πειραιώς 52 είδαμε μια «ερασιτεχνική» κατ’ όνομα, άψογη παράσταση της «Λυσιστράτης» του Αριστοφάνη με τη θεατρική ομάδα υπαλλήλων του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, σε επαγγελματική σκηνοθεσία-διασκευή του Ανδρέα Ζαφείρη. Μεταφέρω εδώ ένα απόσπασμα του σημειώματος του σκηνοθέτη, που δίνει με μέγιστη ακρίβεια το στίγμα της σκηνοθεσίας: «Ένας ιδιοφυής πολιτικός ποιητής, ο Αριστοφάνης, επιλέγει να μετατρέψει (μέσω του κωμικού ευρήματος της ερωτικής απεργίας) σε επιχείρημα κατά του πολέμου το γενετήσιο ένστικτο. Οι πόλεμοι είναι η άρνηση της ίδιας της Ζωής (του γενετήσιου ενστίκτου). Και σ’ αυτό το επίπεδο γίνεται η τελική αντιπαράθεση και η Ζωή (ο έρωτας) κερδίζει πανηγυρικά. Σ’ αυτό το επιχείρημα δεν χωράνε σεμνοτυφίες και φαρισαϊσμοί. Και ο Αριστοφάνης το γνωρίζει και το υπηρετεί με τον πλέον “αθυρόστομο” τρόπο. Γι’ αυτό και στη διασκευή αποφασίσαμε να κρατήσουμε την ποιητική σεξουαλική του γλώσσα χωρίς καμία λογοκρισία. Όχι μόνο επειδή η λογοκρισία είναι απαράδεκτη αλλά και επειδή στο συγκεκριμένο έργο θα αναιρούσε το βασικό επιχείρημα του ποιητή: το γενετήσιο ερωτικό στοιχείο».
Λόγια απολύτως καθαρά, συναντίστοιχα στην απολύτως καθαρή, διαυγή αριστοφανική παράσταση που μας έδωσε ο Α. Ζαφείρης, χωρίς προσμίξεις ξένων υλικών. Με προβολή σε πρώτο πλάνο του διονυσιακού και πολιτικού στοιχείου τής κωμωδίας, χωρίς περιττούς «εκσυγχρονισμούς», κοιτάζοντας κατάματα την ουσία του έργου. Παίζουν ζωντανή μουσική ο Δημήτρης Ματσάγγας και η Βασιλιάννα Τσαλαπάτη. Ερμηνεύουν σε ισοκέφαλη διανομή οι: Φιλία Κάρλου, Γεωργία Παπακωνσταντίνου, Αγγελική Βοσκάκη, Αγγελική Λούση, Βιργινία Μπαρτσώκα, Δήμητρα Βαγενά, Όλγα Ζαφείρη, Γιώργος Φιλιππόπουλος, Τάκης Μαρινάκης, Γιώργος Κόκκος, Νίκος Μουζακίτης, Γιώργος Καραχάλιος.
