Όλα άρχισαν με το έργο του Βίκτωρα Ουγκώ «Ο βασιλιάς διασκεδάζει» («Le Roi s’amuse»), που ανέβηκε στη σκηνή το 1832. Ο Ουγκώ αρνιόταν την υποταγή στο Παλαιό Καθεστώς και το 1830 με το θεατρικό «Ερνάνης» είχε ήδη προκαλέσει τις βίαιες αντιδράσεις των αριστοκρατών. Στο έργο του «Ο βασιλιάς διασκεδάζει» ο κεντρικός ήρωας, δηλαδή ο γελωτοποιός Triboulet, υβρίζει τους άρχοντες αποκαλώντας τους κόλακες, φονιάδες και βιαστές. Με τον Λουδοβίκο Φίλιππο στον θρόνο (τον λεγόμενο Αστό Βασιλιά) στάλθηκε διαταγή στον διευθυντή του θεάτρου να κατεβάσει το έργο αμέσως μετά την πρεμιέρα. Η δικαιολογία ήταν ότι «Ο βασιλιάς διασκεδάζει» προσέβαλλε το δημόσιο αίσθημα περί ηθικής. Ο Ουγκώ αναίρεσε κάθε κατηγορία στο δικαστήριο, αλλά το έργο του παρέμεινε στη λίστα με τα απαγορευμένα μέχρι το 1882.
Το 1850, περίπου είκοσι χρόνια μετά την πρώτη και τελευταία παράσταση του θεατρικού «Ο βασιλιάς διασκεδάζει», ο Βέρντι δέχτηκε την παραγγελία να ανεβάσει μια καινούργια όπερα στο Λα Φενίτσε της Βενετίας. Στο ίδιο θέατρο είχαν ήδη προηγηθεί με επιτυχία οι όπερές του «Ερνάνης» και «Αττίλας».
Ακολασίες και ανηθικότητες
Ο ιταλικός λαός αγωνιζόταν να αποτινάξει την αυστριακή κυριαρχία και ήδη ο Βέρντι με τα έργα «Ναμπούκο», «Λομβαρδοί», «Ερνάνη» και «Αττίλας» είχε εκφράσει τα αισθήματα των συμπατριωτών του για εθνική παλιγγενεσία. Το όνομά του είχε γίνει σύμβολο των αγώνων για την ανεξαρτησία και η φράση «Evviva Verdi» ισοδυναμούσε με «Viva Italia» (δηλαδή «Ζήτω η Ιταλία»). Επιπλέον, το επώνυμό του λειτούργησε ως ακρωνύμιο του επαναστατικού συνθήματος που γραφόταν μυστικά σε τοίχους της χώρας· έτσι, το «Viva V.E.R.D.I.» ισοδυναμούσε με «Viva Vittorio Emanuele, Re D’Italia» (δηλαδή, «Ζήτω ο Βίκτωρ Εμμανουήλ, βασιλιάς της Ιταλίας»).
Ο πατριώτης συνθέτης είχε διαμηνύσει στον διευθυντή του Λα Φενίτσε ότι αν η λογοκρισία έφερνε αντιρρήσεις για το θέμα της όπερας, δεν θα ήταν διατεθειμένος να συνθέσει άλλο έργο και θα αποχωρούσε από το συμβόλαιο. Οι ανησυχίες τού Βέρντι ήταν δικαιολογημένες. Οι αυστριακές αρχές ζήτησαν να τους υποβληθεί το λιμπρέτο με το επιχείρημα ότι «Ο βασιλιάς διασκεδάζει» δεν είχε γίνει αποδεκτός σε Γαλλία και Γερμανία επειδή περιείχε ακόλαστες και ανήθικες σκηνές.
Στις 17.11.1850 υποβλήθηκε το λιμπρέτο για να λογοκριθεί και στις 26 του ίδιου μήνα απαγορεύτηκε το επί σκηνής ανέβασμά του. Ο Βέρντι παράγγειλε στον λιμπρετίστα Πιάβε να μην προβεί σε συμβιβασμούς που θα αλλοίωναν τους χαρακτήρες και το θέμα του έργου· εάν έπρεπε να υποχωρήσει, ας άλλαζε μόνο κάποιες λέξεις. Για τον συνθέτη, ο δύσμορφος εξωτερικά γελωτοποιός, αλλά εσωτερικά γεμάτος από πάθος και αγάπη ήταν μια φιγούρα που τον κέντριζε και πάνω σ’ αυτή έχτισε τη μουσική της νέας του όπερας.
Οι πολυδιάστατοι χαρακτήρες
Ο διευθυντής του Λα Φενίτσε προσπάθησε να συμβιβάσει τα πράγματα με αλλαγές στα ονόματα των ηρώων, του τόπου και του χρόνου της δραματικής πλοκής. Επιπλέον, η απαγωγή της κόρης τού γελωτοποιού από τους αυλικούς έπρεπε να γίνει με τη «δέουσα ευπρέπεια». Το αναθεωρημένο λιμπρέτο υποβλήθηκε στις 21.1.1851 και στις 26 του ίδιου μήνα, μόλις σαράντα μέρες πριν από την πρεμιέρα, εγκρίθηκε. Ευτυχώς, ένας αστυνόμος, που ήταν ερασιτέχνης μουσικός και θαυμαστής του συνθέτη, τακτοποίησε ευνοϊκά την υπόθεση.
Ο Βέρντι είχε κερδίσει μια νίκη. Το μήνυμα του Ουγκώ, μήνυμα αντίστασης προς κάθε διεφθαρμένη εξουσία, πέρασε στην ιταλική γλώσσα και χάρη στην αξεπέραστη μουσική του μεγάλου συνθέτη ακούστηκε και ακούγεται οπουδήποτε ανεβαίνει ο «Ριγκολέττος»: «Αυλικοί, διεφθαρμένη ράτσα αχρείων» («Cortigiani, vil razza dannata», Πράξη II, άρια του Ριγκολέττο). Για τον Βέρντι, που επεδίωκε να δώσει χαρακτήρα στη μουσική του, το θέμα του «Ριγκολέττο», με τις δραματικές σκηνές ασυνήθιστης έντασης, τις αντιθέσεις, την ορμή και το πάθος, αποτελούσε ό,τι καλύτερο είχε μέχρι τότε συνθέσει.
Η υπόθεση του έργου περιστρέφεται γύρω από τον έρωτα που νιώθει η κόρη του αυλικού γελωτοποιού Ριγκολέττο για τον έκλυτο δούκα της Μάντοβας, ο οποίος την πλησιάζει ως φτωχός φοιτητής. Ο Ριγκολέττο αποφασίζει να εκδικηθεί για τη χαμένη τιμή της κόρης του και καταστρώνει τη δολοφονία του δούκα. Η κοπέλα αντιλαμβάνεται τα σχέδια του πατέρα της και αποφασίζει να σώσει τον αγαπημένο της. Μεταμφιεσμένη, παίρνει τη θέση του και θυσιάζεται.
Το έργο δεν προβάλλει μονοδιάστατους χαρακτήρες, καλούς ή κακούς, αλλά ανθρώπινους. Ως γελωτοποιός ο καμπούρης Ριγκολέττος («rigolo» σημαίνει στα γαλλικά «διασκεδαστικός») κολακεύει και επιδιώκει να είναι ευχάριστος στην εξουσία· μηχανορραφεί μαζί με τον ακόλαστο άρχοντα και ειρωνεύεται όσους αδικούνται από αυτόν. Ως πατέρας, ο ίδιος άνθρωπος ξεχειλίζει από τρυφερότητα και στοργή για τη μοναχοκόρη του. Δουλοπρέπεια και επαναστατικότητα, αγάπη και μίσος, απλοϊκότητα και εκδικητική μανία, θάρρος και φόβος, πατρική στοργή και λανθάνουσα ερωτική σχέση συνθέτουν τον χαρακτήρα ενός αντι-ήρωα.
Επιπόλαιος Δον Ζουάν είναι ο δούκας της Μάντοβας. Όμως, πίσω από τον κυνικό καρδιοκατακτητή κρύβεται η αγωνία εύρεσης της ιδανικής αγαπημένης που θα σταθεί ικανή να τον κρατήσει κοντά της για όλη του τη ζωή. Αγνή στην ψυχή η κόρη του Ριγκολέττου, αλλά έχει αμαρτήσει σύμφωνα με τους ηθικούς κανόνες της εποχής.
Η ελληνική εκδοχή
Ένας από τους μεγαλύτερους ερμηνευτές του Ριγκολέττου υπήρξε ο Γιάννης Αγγελόπουλος (1881-1943), ο οποίος με όλες του τις δυνάμεις αγωνίστηκε για να στεριώσει το λυρικό θέατρο στη χώρα μας. Από το 1910 που πρωτοτραγούδησε τον καμπούρη γελωτοποιό, άπειρες φορές σε Ελλάδα και εξωτερικό ερμήνευσε τον ίδιο ρόλο ταυτίζοντας το όνομά του με εκείνο του Ριγκολέττου. Μάλιστα, το 1913 είχαν προσκληθεί στο Βουκουρέστι δύο βαρύτονοι για να ερμηνεύσουν τον ρόλο: ο Ιταλός Τζουζέπε Ντε Λούκα και ο Έλληνας Γιάννης Αγγελόπουλος.
Το κοινό ενθουσιάστηκε τόσο πολύ με την ερμηνεία του Αγγελόπουλου, ώστε ο Ντε Λούκα έφυγε χολωμένος προτού δώσει τις υπόλοιπες παραστάσεις του. Και στην Ιταλία ο Αγγελόπουλος έγινε δεκτός με μεγάλο ενθουσιασμό από το κοινό σε ρόλους που θεωρούνταν «εθνικό προνόμιο» των ντόπιων τραγουδιστών. Το 1923, ενώ επρόκειτο να εμφανιστεί σε θέατρα του Μιλάνου και της Ρώμης, ακύρωσε τις υποχρεώσεις του ύστερα από την ιταλική εισβολή στην Κέρκυρα. Στον τάφο του έχει χαραχτεί η πρώτη φράση από τον μονόλογο του Ριγκολέττου «Pari Samo» («Είμαστε ίσοι», Πράξη I).
171 χρόνια μετά την πρεμιέρα του «Ριγκολέττου» και 79 χρόνια μετά τον θάνατο του Αγγελόπουλου, η Εθνική Λυρική Σκηνή ανοίγει την αυλαία των καλοκαιρινών παραστάσεων στο Ηρώδειο με τη σκοτεινή όπερα του Βέρντι και ένα αμιγώς ελληνικό καστ τραγουδιστών (2, 5, 8 και 11 Ιουνίου). Από καρδιάς ευχόμαστε καλή επιτυχία στο λυρικό μας θέατρο. Ας ελπίσουμε πως η σκηνοθετική ματιά της κυρίας Κατερίνας Ευαγγελάτου θα είναι εύστοχη και δεν θα προδώσει τη βούληση του Βέρντι.
* Η Αλεξάνδρα Ροζοκόκη είναι διευθύντρια Ερευνών στην Ακαδημία Αθηνών
