Μια πρόσφατη έρευνα του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου Οπτικοακουστικού Τομέα για το διάστημα 2016 - 2020, η οποία αναφέρεται στο χαμηλό ποσοστό των γυναικών που σκηνοθετούν -μία στις τέσσερις-, στάθηκε αφορμή να ρωτήσουμε τέσσερις γνωστές και δραστήριες σκηνοθέτες του εγχώριου θεάτρου τι έχουν να πουν για την ελληνική πραγματικότητα.
Οι Σοφία Καραγιάννη, Μαρία Μαγκανάρη, Μαρία Πρωτόπαπα και Κυριακή Σπανού, που επιλέχθηκαν αναφορικά με παραστάσεις που είτε ετοιμάζονται για το άμεσο μέλλον είτε έχουν μόλις κάνει πρεμιέρα, χαρακτηρίζουν «ελπιδοφόρο» το γεγονός ότι «τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερες γυναίκες στη χώρα μας επιχειρούν να σκηνοθετήσουν. Που σημαίνει ότι όλο και περισσότερες γυναίκες προσπαθούν να βρουν τη δική τους καλλιτεχνική φωνή», όπως εξηγούν. Δεν παραλείπουν ωστόσο να σημειώσουν πως «έχουμε πολύ δρόμο μπροστά μας για να μιλήσουμε επί ίσοις όροις με τους άντρες, τόσο στο θέατρο όσο και στην κοινωνία».
Υπογραμμίζουν πως «τις γυναίκες στην τέχνη δεν τις εμπιστεύονται εύκολα», ενώ ως αιτία αναφέρουν την «παράδοση των δασκάλων του θεάτρου - μεγάλων σκηνοθετών στην Ελλάδα, που δεν άφηνε σχεδόν καθόλου χώρο στις γυναίκες δημιουργούς», αλλά και την εκδοτική πληθώρα των ανδρών συγγραφέων, το βλέμμα και το στίγμα των οποίων υπερτερεί σε σχέση με αυτό των γυναικών.
Και οι τέσσερις καταλήγουν στο συμπέρασμα πως υπάρχει «ανάγκη στήριξης και ορατότητας των γυναικών στο καλλιτεχνικό τοπίο της χώρας».
Είμαστε κάτω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο
«Η αίσθησή μου είναι πως στην Ελλάδα η αναλογία είναι χειρότερη από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Είναι όμως πραγματικά ελπιδοφόρο πως τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερες γυναίκες στη χώρα μας επιχειρούν να σκηνοθετήσουν. Που σημαίνει ότι όλο και περισσότερες γυναίκες προσπαθούν να βρουν τη δική τους καλλιτεχνική φωνή» αναφέρει στην ΑΥΓΗ η Μαρία Μαγκανάρη, η οποία βρίσκεται στο στάδιο των προβών για τον «Ματωμένο Γάμο» του Λόρκα στο Εθνικό Θέατρο.
«Νομίζω ότι έχουμε πολύ δρόμο μπροστά μας για να μιλήσουμε επί ίσοις όροις με τους άντρες, τόσο στο θέατρο, όσο και στην κοινωνία. Όσο η κουλτούρα του σεξισμού ελέγχεται στα σπίτια και στους εργασιακούς χώρους, τόσο θα δίνεται αληθινός χώρος και ελευθερία στις γυναίκες για να δημιουργήσουν. Αν μια γυναίκα - δημιουργός, ιδίως αν είναι και μητέρα, δεν έχει στήριξη μέσα στο ίδιο της το σπίτι, είναι αμφίβολο αν θα καταφέρει να προχωρήσει το καλλιτεχνικό της όραμα.
Ακούω για παιδικούς σταθμούς μέσα σε θέατρα στη Γερμανία -σε εμάς φαντάζει σαν επιστημονική φαντασία. Γι' αυτό είναι πολύ σημαντικό να υπάρχει στήριξη και μέσω θεσμών. Βρίσκω πολύ σωστή, π.χ., τη συνειδητή απόφαση της μεταβατικής διεύθυνσης του Εθνικού Θεάτρου να μοιράσει τις παραγωγές του φετινού ρεπερτορίου του θεάτρου μεταξύ ανδρών και γυναικών σκηνοθετών.
Το θέμα βέβαια δεν είναι μια ευκαιριακή αντιμετώπιση τώρα που το ζήτημα έχει ανέβει στην επικαιρότητα, αλλά μια πολιτιστική πολιτική που αφουγκράζεται τις ανάγκες της κοινωνίας και προς αυτήν την κατεύθυνση. Όταν θα μπορούν οι γυναίκες να έχουν τον ίδιο χώρο με τους άντρες και στην αποτυχία, τότε θα έχουμε πραγματικά προχωρήσει».
Ας σκεφτούμε πάνω στη διάρκεια
Καλλιτεχνική διευθύντρια του ΔΗΠΕΘΕ Λάρισας, όπου παρουσιάζεται η σκηνοθεσία της πάνω στον «Καλό άνθρωπο του Σετσουάν» του Μπρεχτ, η Κυριακή Σπανού χαρακτηρίζει «πολύ ελπιδοφόρο το γεγονός ότι υπάρχουν πολλές γυναικείες υπογραφές στη χώρα μας σε μια θέση ηγεσίας όπως είναι η σκηνοθεσία αλλά και η καλλιτεχνική διεύθυνση. Αλλά κρίσιμος παράγοντας είναι η διάρκεια των γυναικών σκηνοθετριών στο ελληνικό τοπίο. Πρώτα απ’ όλα γιατί στην Ελλάδα λειτουργεί η βάση, το ξεκίνημα δηλαδή, αλλά λείπει εκείνο το μεσαίο σκαλί που ωριμάζουν οι καλλιτέχνες μέσα σε συνθήκες ενθάρρυνσης και πρακτικής υποστήριξης, ώστε να φτάσουν σε μια ωριμότητα και όχι να πεταχτούν σαν στυμμένες λεμονόκουπες για να ’ρθουν οι επόμενοι ‘νέοι’.
Σε μια χώρα που ενθουσιάζεται με την αφετηρία αλλά δυσκολεύεται στον τερματισμό ας σκεφτούμε πάνω στη διάρκεια. Οι γυναίκες, ιδιαίτερα όταν επιλέξουν τη μητρότητα, έρχονται αντιμέτωπες με ειδικές απαιτήσεις, μέσα σε ένα επάγγελμα που αλλάζουν οι συνθήκες κάθε σεζόν, ή απαιτείται αλλαγή τόπου, γεγονότα που τις απομακρύνουν για μεγάλο διάστημα από το θέατρο. Εγώ, για παράδειγμα, χρωστάω πολλά στη μητέρα μου, που με βοήθησε με την κόρη μου... αλλά η περιπτωσιολογία δεν είναι λύση».
Ανδροκρατούμενη υπόθεση η σκηνοθεσία
«Στις δραματικές σχολές, χρόνια τώρα, υπάρχει πληθώρα γυναικών και ελάχιστοι άνδρες, στους οποίους ωστόσο δίνονται οι σπουδαίες ευκαιρίες» επισημαίνει η Σοφία Καραγιάννη, που σκηνοθετεί τον «Κατά φαντασίαν ασθενή» στο Θέατρο 104.
«Έχω βγει στο θέατρο το 1998 και δεν ήταν πολύ εύκολο να κάνεις δική σου δουλειά. Οι σημερινοί πιτσιρικάδες βγαίνουν από τις σχολές και παίρνουν τα πράγματα στα χέρια τους. Αυτές οι νέες γενιές είναι η ελπίδα του θεάτρου. Αυτά τα παιδιά τα θαυμάζω. Η σκηνοθεσία ήταν και εξακολουθεί να είναι εντελώς ανδροκρατούμενη υπόθεση. Σε αυτή τη δουλειά μπορεί να υπάρχει μεγάλη γυναικεία φωνή, αλλά εξακολουθούν να υπάρχουν ταξικά χαρακτηριστικά.
Έχω παλέψει πολύ και συνεχίζω να παλεύω, με μεγάλη κατάθεση ψυχής και σκληρή δουλειά. Ειδικά τα τελευταία χρόνια που η δουλειά συμβαδίζει με τη μητρότητα. Δεν μου κάνουν αναθέσεις οι μεγάλοι οργανισμοί, οπότε πρέπει να παλέψω με τα πολύ μικρά ποσά των επιχορηγήσεων, ξέροντας ότι δεν θα πληρωθώ γι’ αυτό, παρά μόνο εάν κάτι πάει καλά εισπρακτικά. Έχω άγχος ότι, αν δεν δημιουργήσω, δεν υπάρχω. Και με αυτό το άγχος παλεύουμε οι περισσότεροι σε αυτόν τον χώρο».
Δεν τις εμπιστεύονται εύκολα
«Τις γυναίκες στην τέχνη δεν τις εμπιστεύονται εύκολα, θεωρώντας ότι δεν μπορούν να κάνουν πράγματα πρακτικά, που χρειάζονται δομική σκέψη» τονίζει η Μαρία Πρωτόπαπα, που προετοιμάζει την «Αντιγόνη» του Ανούιγ στο Θέατρο Τέχνης.
«Όταν βρέθηκα βοηθός σκηνοθέτη, άκουσα πως είμαι κοπέλα και ηθοποιός, άρα δεν μπορώ να σκηνοθετήσω και να πάρω πρωτοβουλίες για θέματα πρακτικά. Η απάντησή μου ήταν ότι μπορώ να λερώνω τα χέρια μου. Και να γίνομαι σεβαστή χωρίς να πρέπει να φωνάζω. Στην Ευρώπη τα πράγματα έχουν προχωρήσει στην τέχνη. Και ο τρόπος να οδηγήσεις μια ομάδα και να συνεργαστείς με ανθρώπους έχει πάρει άλλο δρόμο, ασχέτως φύλου. Δεν έχω νιώσει ότι μου απαγορεύεται η σκηνοθεσία, αλλά μου επιτρέπεται από μια ηλικία κι έπειτα».
Η απουσία του γυναικείου λόγου στα έργα
«Οι κυρίαρχες αναγνώσεις ακόμα και των κλασικών έργων σε πολύ μεγάλο βαθμό προφανώς και δεν είναι γυναικοκεντρικές» επισημαίνει η Μαρία Μαγκανάρη.
«Εξάλλου τα έργα που είναι γραμμένα από άντρες είναι συντριπτικά περισσότερα από αυτά που είναι γραμμένα από γυναίκες. Η δε παράδοση των δασκάλων του θεάτρου - μεγάλων σκηνοθετών στην Ελλάδα δεν άφηνε σχεδόν καθόλου χώρο στις γυναίκες δημιουργούς. Προσωπικά συνειδητοποιώ στοιχεία του δικού μου βλέμματος από πράγματα που γράφονται για τις παραστάσεις μου ή από σχόλια φίλων και γνωστών. Διότι σε μένα φαντάζουν αυτονόητα».
Η Κυριακή Σπανού ομολογεί πως, όταν ασχολήθηκε με τα μεγάλα έργα της λογοτεχνίας, βρήκε, όπως λέει, «την εικόνα της γυναίκας ως μούσας ή θύματος» και η εσωτερική της αναζήτηση ως δημιουργού «ήταν επώδυνη». «Εννοώ ότι ο γυναικείος λόγος ήταν απών σε μεγάλο βαθμό και οι μεταπολεμικές γενιές γυναικών ανοίγουν ένα τοπίο που δεν μπορούν μόνες τους να το κατατάξουν σε σχέση με την προηγούμενη καλλιτεχνική εμπειρία. Η έλλειψη παραδείγματος για τις γυναίκες, σε βάθος χρόνου, είναι ένα τρομακτικό σκοτεινό πηγάδι που βλέπεις μπροστά σου». Η ίδια επιλέγει κείμενα και θέματα με τα οποία, όπως αποκαλύπτει, σχετίζεται προσωπικά και είναι από τη γυναικεία πλευρά.
«Αν μακρηγορώ, το κάνω για να διακρίνω από τη μια την παθιασμένη μου στράτευση στην ανάγκη στήριξης και ορατότητας των γυναικών στο καλλιτεχνικό τοπίο της χώρας, που το προσπαθώ πολύ στο Θεσσαλικό Θέατρο, και από την άλλη να ξεχωρίσω την καλλιτεχνική διαδικασία που πρέπει να αναπνέει μέσα σε μια ελευθερία άφατη, άναρθρη και γι’ αυτό αταξινόμητη».
Αναφερόμενη στη γυναικεία αφήγηση και ματιά, η Σοφία Καραγιάννη επιμένει πως στις παραστάσεις της δεν προσπαθεί, όπως λέει, «να φορέσει» εσκεμμένα μια γυναικεία όψη των πραγμάτων. «Νομίζω ότι κέντρο μου είναι ο άνθρωπος. Αυτό έχει να κάνει και με την επιλογή των έργων. Δεν μπήκα στη λογική τα έργα να έχουν μια πιο φεμινιστική πλευρά. Δεν έχω μια αίσθηση να δικαιώσω τη γυναίκα, αλλά τον άνθρωπο. Τότε είναι που υπηρετούμε την αντίληψη της ισότητας. Είτε έχει να κάνει με την πλευρά της τέχνης, του θεάτρου, είτε της κοινωνίας γενικότερα».
Επικεντρώνοντας στον «Ματωμένο Γάμο» που σκηνοθετεί, η Μ. Μαγκανάρη σημειώνει πως «ο Λόρκα είχε μια βαθιά συμπόνια για τη μοίρα των γυναικών της εποχής του. Επίσης αντιλαμβανόταν όσο λίγοι τη δύναμη της θηλυκότητας. Αυτά είναι στοιχεία πάνω στα οποία πάτησε η σκηνοθεσία. Με συγκινεί ο τρόπος που ο συγγραφέας γράφει για την ανθρώπινη περιπέτεια, τον ένδοξο αλλά και θλιβερό κύκλο της ζωής, τη δύναμη του αίματος και τα βαρίδια που οι προηγούμενες γενιές περνάνε στις επόμενες, για το εφήμερο.
Βρίσκω πολύ τολμηρό τον λυρισμό του, αισθάνθηκα πως έπρεπε να τον ξανακοιτάξουμε απελευθερωμένοι από την ηθογραφική πατίνα που φέρει η παραστασιολογία του έργου και αφημένοι στη γνήσια αναζήτηση του συγγραφέα για την ουσία της ποίησης. Εκεί νομίζω πως βρίσκεται κάτι πολύ πυρηνικό για την ανάγνωση του έργου, ένα σημείο με το οποίο συναντιέσαι όχι με το μυαλό, αλλά με το ένστικτο».
Για μια «αντιηρωική Σεν Τε, ένα κλαράκι στον άνεμο, που όμως η ακατανίκητη ελπίδα της στην καλοσύνη και το χιούμορ της τής δίνουν την ψυχή και την ευφυΐα να δοκιμάσει σαν Οδυσσέας όλους τους δρόμους και τα μονοπάτια της επιβίωσης, χωρίς εγγύηση καμία» μιλάει η Κ. Σπανού αναφερόμενη στον «Καλό άνθρωπο του Σετσουάν». «Πόση συγκίνηση προκαλεί αυτή η επιμονή της! Είναι το κορίτσι της γενιάς της κρίσης και της πανδημίας, το κορίτσι της μεγάλης αβεβαιότητας που χάνει τις αυταπάτες και προχωράει. Αυτή η επιμονή που ίσως αλλάζει και τον κόσμο».
