Η μούσα τού Μίκη Θεοδωράκη θυμάται τις τελευταίες στιγμές στο πλάι του, αλλά και τις μεγάλες διαδρομές που διάνυσε τραγουδώντας το έργο του σε όλο τον πλανήτη. Μνήμες και στιγμιότυπα, κουβέντες και συναντήσεις, συναυλίες ιστορικές επανέρχονται καθώς μιλάει για όσα έζησε από 16 ετών κορίτσι μέχρι που έφτασε κι εκείνη να αποτελεί πλέον μια θρυλική φωνή τής παγκόσμιας μουσικής σκηνής, μια φωνή καταφύγιο για τις δεινοπαθούσες κοινωνίες. Άλλωστε, "πάντα ήμουν με την προοδευτική μεριά τής Ιστορίας", όπως λέει.
Στη μνήμη του Μίκη Θεοδωράκη αφιερώνει τη μουσική παράσταση "Επέστρεφε στην ποίηση", που παρουσιάζει με τον Δημήτρη Καταλειφό το Σάββατο 2 Οκτωβρίου στο Μέγαρο Μουσικής. Και μιλάει επίσης για τον Πάμπλο Νερούντα, τον Φρανσουά Μιτεράν, τον Παύλο Μάτεσι, τον Τηλέμαχο Χυτήρη, τον Δημήτρη Καταλειφό, για την τέχνη και την τεχνολογία, τον ανθρώπινο πολιτισμό και την εποχή μας, για την Αριστερά. Η Μαρία Φαραντούρη δεν θυμάται μόνο. Προ πάντων θυμίζει ότι "η μεγάλη τέχνη θα συνεχίσει να καθορίζει την καλύτερη Ιστορία μας".
Πώς αντιλαμβανόμαστε πλέον τον κόσμο χωρίς τον Μίκη Θεοδωράκη ανάμεσά μας;
Ο Μίκης θα είναι πάντα ανάμεσά μας με τα τραγούδια και τη μουσική του. Με το έργο του σφράγισε την εποχή μας. Όλοι έχουν επηρεαστεί από τις μελωδίες του σε διάφορες ηλικίες και σε διάφορες στιγμές τής πολύπαθης πορείας τής σύγχρονης Ελλάδας, πόσο μάλλον εγώ, που τον τραγουδάω από τα δεκάξι μου χρόνια εδώ και σε όλο τον κόσμο και τον έζησα από κοντά μέχρι που έφυγε.
Πώς σας επηρεάζει προσωπικά και καλλιτεχνικά ο θάνατός του;
Ηταν σαν να πέθανε ένας δικός μου άνθρωπος, ο πατέρας μου. Παρακολουθούσα από κοντά την εξέλιξη της υγείας του και τον αγώνα που έδινε. Δεν το έβαζε ποτέ κάτω μέχρι το τέλος, που παραιτήθηκε από κάθε προσπάθεια. Καλλιτεχνικά θα μου λείψει η διεύθυνσή του στη συναυλία, αλλά θα συνεχίσω να τραγουδάω πάντα τα τραγούδια του, που είναι και αναπόσπαστο κομμάτι του εαυτού μου.
Είναι κάποια στιγμή, κάποια συναυλία, κάποια περιοδεία από τις τόσες που περάσατε με τον Θεοδωράκη που δεν φεύγει από τη μνήμη σας;
Οι περισσότερες στιγμές των εκατοντάδων συναυλιών που δώσαμε είχαν το στοιχείο της μέθεξης με το κοινό, ασχέτως σε ποια χώρα βρισκόμασταν. Θυμάμαι βεβαίως πιο έντονα τη στιγμή που πρωτοτραγούδησα το «Μαουτχάουζεν» το 1966 και το 1987 μέσα στο στρατόπεδο του Μαουτχάουζεν, μαζί με την Ισραηλινή Ελινόαρ Μοάβ και τη Γερμανίδα Γκίζελα Μάι και χιλιάδες κόσμου που παρακολουθούσε. Συγγενείς των θυμάτων, και ευρύτερα κόσμος που ήθελε να δείξει την αγάπη του στον Μίκη και το έργο του «Μαουτχάουζεν», που σηματοδοτεί τον αγώνα ενάντια στον ναζισμό και στη βαρβαρότητα. Θυμάμαι επίσης τη μεγάλη συναυλία στο γήπεδο «Γ. Καραϊσκάκης» όταν έπεσε η χούντα. Δεν θα ξεχάσω τις συναυλίες του "Κάντο Χενεράλ" στη Λατινική Αμερική και σε όλη την Ευρώπη, όπου τις πρώτες πρόβες παρακολούθησε ο Πάμπλο Νερούντα. Όταν ετοιμαζόμασταν να πάμε στη Χιλή, μας πρόφτασε το πραξικόπημα του Αλιέντε. Μετά από λίγες ημέρες πέθανε ο Νερούντα. Είναι τόσο πολλές και έντονες οι αναμνήσεις, που δεν μπορείς να ξεχωρίσεις κουκίδες από αυτό το μεγάλο ταξίδι.
Πώς ήταν ο καθημερινός Μίκης, τι σας αποκάλυπτε, ποια καλαμπούρια, ποιες μνήμες και ποιες ανθρώπινες στιγμές του θα σας μείνουν αξέχαστες;
Ο Μίκης δεν σταματούσε να διηγείται ιστορίες από τη ζωή του. Κυρίως επέστρεφε συχνά στα νιάτα του, τότε που αγωνιζόταν μέσα από το ΕΑΜ στη διάρκεια της Κατοχής. Η περίοδος εκείνη τον σφράγισε για πάντα. Σε εκείνα τα χρόνια οφείλει τη διαμόρφωσή του και την εξέλιξή του ως πατριώτης, καλλιτέχνης και δημόσιο πρόσωπο.
Για την αγάπη, για τον έρωτα, μιλούσε;
Και μέσα από τα τραγούδια του, και έξω από αυτά. Ένας καλλιτέχνης του βεληνεκούς του Μίκη εμπνέεται από υπαρξιακά θέματα, και κυρίως από τον έρωτα και τον αγώνα. Ο θάνατος δεν τον απασχολούσε, γι’ αυτό και διακινδύνευσε τη ζωή του πολλές φορές.
Για τις φυλακίσεις και τις εξορίες του, για τη Μακρόνησο, τι έλεγε;
Απέφευγε να μιλάει για τα βασανιστήρια. Τις εξορίες και τις φυλακές τις αντιμετώπιζε συνθέτοντας κάτω από αντίξοες συνθήκες και χωρίς πιάνο, όπως π.χ. το "Κράτησα τη ζωή μου» του Σεφέρη, που το μετέτρεψε σε τραγούδι - ποταμό κρατούμενος μέσα στις φυλακές Αβέρωφ. Αγαπούσε τη ζωή και την αγάπη, αυτή την εξέφραζε μέσα από την τέχνη του. Δεν κρατούσε δε κακία για κανέναν, ούτε για τους βασανιστές του. Τους αντιμετώπιζε βέβαια ως "ανθρωπάρια", χωρίς μίσος όμως.
Πώς δίδασκε τις μουσικές του; Περιγράψτε μας τη μαθητεία δίπλα του.
Ηθελε να βρίσκεις εσύ ελεύθερα τον τρόπο έκφρασης και ερμηνείας, να συμμετέχεις προσωπικά και ψυχικά στη δημιουργία του έργου, χωρίς καταναγκασμούς και τυπικούς κανόνες. Να δίνεις στο έργο τη δική σου εσωτερική διάσταση και ζωντάνια. Αυτό σήμαινε ότι δούλευα πολύ το κάθε έργο μέχρι να το κάνω δικό μου. Μετά η έκφραση ερχόταν μόνη της.
Είναι κάποιοι άνθρωποι που συναντήσατε μαζί του σε πόλεις και χωριά της πατρίδας, αλλά και του κόσμου, που έχουν αφήσει το αποτύπωμά τους πάνω σας;
Ασφαλώς! Έχω φίλους από τότε μέχρι σήμερα σε κάθε πόλη εδώ και στο εξωτερικό. Κάποιοι δυστυχώς έχουν φύγει. Θυμάμαι τον συγγραφέα, τον Παύλο Μάτεσι, ερχόταν κάθε βραδύ στην μπουάτ, τότε που ήμουν μόλις 16 χρόνων, με έπαιρνε και με έφερνε στο σπίτι. Μου γνώρισε μέσα από τους δίσκους τις μεγάλες νέγρες τραγουδίστριες, μου προμήθευε βιβλία ποίησης Ελλήνων και ξένων. Μετά γνώρισα και τον Τηλέμαχο στο εξωτερικό, φοιτητής, εικοσάρης τότε, κατά της δικτατορίας, μου συμπαραστάθηκε στα δύσκολα, με βοήθησε τότε και μέχρι σήμερα. Ποιητής ο ίδιος, με ευαισθησία και γνώσεις, αλλά και χιούμορ. Εννοείται ότι γνώρισα και πολλούς επώνυμους που πίστευαν στην τέχνη μας και μίλησαν θετικά, κρατούσαν επαφή μαζί μου. Ένας ήταν ο Μιτεράν, από τότε που δεν ήταν Πρόεδρος ούτε του κόμματός του ακόμα. Άνθρωπος με κουλτούρα, φίλος της Ελλάδας, δεν το ξέχασε ποτέ. Επί προεδρίας του με κάλεσε και τραγούδησα στο Μέγαρο των Ηλυσίων.
Τι είναι αυτό, κατά τη γνώμη σας, που κάνει ξεχωριστό δημιουργό, θρύλο και σύμβολο τον Μίκη Θεοδωράκη στην Ελλάδα και την οικουμένη;
Η παγκόσμια γλώσσα τής μουσικής του και η ποιότητά της, το κλασικό της υπόβαθρο και η πρωτοτυπία της, οι μελωδίες του που σε κατακτούν με το πρώτο άκουσμα, σε συνδυασμό πάντα με τους αγώνες του για δημοκρατία. Όλοι ήθελαν έναν Θεοδωράκη και τον βρήκαν στην Ελλάδα.
Πότε τον συναντήσατε για τελευταία φορά; Πώς θυμάστε αυτές τις στιγμές;
Λίγες ημέρες πριν φύγει. Ήταν εξαντλημένος και είχε αφεθεί στο μοιραίο. Είχε επίγνωση και τις αισθήσεις του, δεν μπορούσε όμως να μιλήσει. Μιλήσαμε με τα μάτια, έτσι χαιρετηθήκαμε. Ήταν μια συγκινητική στιγμή που δεν ξεχνιέται ποτέ.
Θεωρείτε ότι στην Ελλάδα έχει αποτιμηθεί το πλήρες έργο του, ειδικά το συμφωνικό; Γνωρίζετε για το ανέκδοτο έργο του;
Το συνολικό έργο του Θεοδωράκη έχει πίσω του βάθος που δεν έχει εξερευνηθεί, με συμφωνίες, όπερες, σουίτες, μπαλέτα κ.λπ. Πώς αλλιώς εξηγείται ότι στα 34 χρόνια του, το 1959, παιζόταν στο Covent Garden το μπαλέτο του "Αντιγόνη", τότε που ήταν άγνωστος ακόμα, με μεγάλη επιτυχία; Η αλήθεια είναι ότι η εξαιρετική επιτυχία που είχαν τα τραγούδια του άφησαν στη σκιά το συμφωνικό του έργο, το οποίο είμαι σίγουρη ότι τώρα θα εξερευνηθεί και θα πάρει τη θέση που του αρμόζει.
Ποιος είναι ο αντίκτυπός του στα νέα παιδιά, στους νέους δημιουργούς; Εσείς τον συναντάτε στο έργο νέων συνθετών;
Νομίζω ότι σε μεγάλο βαθμό το έργο του Μίκη έχει μπολιάσει και το έργο των νεότερων συνθετών, όπως και του Χατζηδάκι εξάλλου. Έτσι συμβαίνει πάντα στην τέχνη. Είναι σαν τη σκυτάλη, υπάρχει η συνέχεια, και ο Θεοδωράκης και ο Χατζηδάκις επηρεάστηκαν στο έργο τους και είχαν στοιχεία από τη μεγάλη παράδοση της λαϊκής μουσικής μας.
Πόσο βαραίνει και πόσο ομορφαίνει τη ζωή σας το να είστε η μούσα του Μίκη, ειδικά στις σκληρές ημέρες που περνάει η χώρα και ο κόσμος;
Ηταν μεγάλη τύχη για εμένα να συναντήσω από την αρχή το έργο του Μίκη και να συνεργαστώ με τον ίδιο μια ζωή, να γράψει τραγούδια για τη φωνή μου και να γυρίσουμε όλο τον κόσμο. Είχα συνείδηση από την αρχή του μεγάλου αυτού καλλιτεχνικού βάρους και προσπάθησα και προσπαθώ μέχρι σήμερα να ανταποκριθώ. Ήταν μια γεμάτη ζωή με μεγάλες δυσκολίες, κυρίως τα χρόνια της δικτατορίας, αλλά και με μεγάλες ικανοποιήσεις που προσφέρει η αληθινή τέχνη όταν την υπηρετείς.
Η συναυλία σας στο Μέγαρο με τον Δημήτρη Καταλειφό και τον Βασίλη Γισδάκη είναι σπονδή στη μνήμη του;
Οι συναυλίες μας με τον Δημήτρη Καταλειφό στο Μέγαρο Μουσικής, στις 1 και 2 Οκτωβρίου, που έχουν τίτλο τον στίχο του Καβάφη "Επέστρεφε στην ποίηση", είναι αφιερωμένες στη μνήμη του Μίκη Θεοδωράκη. Πρόκειται για ποιήματα των μεγάλων μας ποιητών που μελοποιήθηκαν από τον Θεοδωράκη, αλλά και από τον Χατζηδάκη, τον Ξαρχάκο, τον Σαββόπουλο. Στην ερμηνεία των τραγουδιών θα συμμετέχει και ο Βασίλης Γισδάκης.
Ο Δημήτρης Καταλειφός, με την υψηλή του τέχνη και την ευαισθησία που τον διακρίνει, θα τα προλογίσει και θα διαβάσει ποιητικά κείμενα με τον μοναδικό του τρόπο. Ακούγοντας την υπέροχη απαγγελία του Δημήτρη, εμπνέομαι. Άλλωστε, τον παρακολουθώ χρόνια στο θέατρο, τον θαυμάζω απεριόριστα και μου έκανε μεγάλη τιμή που δέχτηκε την πρότασή μου να κάνουμε αυτή τη συναυλία. Πρέπει να μάθει ο κόσμος ότι, πέρα από εξαιρετικός ηθοποιός, είναι και ένας εξαιρετικός ποιητής - συγγραφέας. Τι άλλο, λοιπόν, θα μπορούσε να μας ενώσει περισσότερο από την ποίηση, τη μουσική, το υψηλό ταλέντο, δηλαδή την αληθινή τέχνη; Πιστεύω ότι το αφιέρωμα αυτό στη μελοποιημένη ποίηση είναι το καλύτερο δείγμα της σύγχρονης ελληνικής πολιτιστικής μας δημιουργίας όσον αφορά το τραγούδι.
Ομως είστε κι εσείς ένας θρύλος της ελληνικής και της διεθνούς μουσικής σκηνής. Τι επιθυμείτε να προσφέρετε, επιπλέον, στον εαυτό σας και στο κοινό σας;
Το μόνο που επιθυμώ είναι όσο έχω δυνάμεις να τραγουδάω. Είμαι ταυτισμένη με την τέχνη του τραγουδιού. Πιστεύω στο ποιοτικό τραγούδι και στη δύναμή του να ομορφαίνει τη ζωή και τον κόσμο.
Είναι μόνο η φωνή σας, θεωρείτε, που καθηλώνει το κοινό σας;
Αυτά είναι καλύτερα να τα κρίνουν άλλοι και βεβαίως το κοινό. Σ’ εμένα μένει η καλύτερη προσπάθεια, κάθε φορά, απόδοσης των τραγουδιών και των έργων που ερμηνεύω.
Εχετε δώσει το «παρών» σε ιστορικές στιγμές για τη μουσική, αλλά και για τις κοινωνίες του πλανήτη. Πιστεύετε ότι ο ανθρώπινος πολιτισμός βρίσκεται σήμερα σε καμπή;
Πιστεύω ότι αλλάζει, γίνεται πιο τεχνολογικός, και φοβάμαι μην του αφαιρεί τη γνησιότητα της βαθιάς ανθρωπιάς του ή την αμεσότητα της επαφής του με τον κόσμο. Ας ελπίσουμε ότι δεν έχει βάση ο φόβος αυτός και ότι η μεγάλη τέχνη θα συνεχίσει να καθορίζει την καλύτερη Ιστορία μας.
Η Αριστερά τι είναι, τι σημαίνει για εσάς;
Είναι οι ταπεινές ρίζες μου. Η λαϊκή γειτονιά της Νέας Ιωνίας όπου μεγάλωσα, η απλή εργατική οικογένειά μου. Δεν τα ξέχασα. Πάντα ήμουν με την προοδευτική μεριά της Ιστορίας. Για εμένα η Αριστερά σήμερα πρέπει να βρει έναν αληθινό τρόπο να φυλάξει ζωντανό το όνειρο για έναν καλύτερο κόσμο. Άλλωστε, τα έχουν πει όλα τα τραγούδια μας. Πρέπει η Αριστερά, πάνω από όλα, να φροντίσει τον πολιτισμό μας.
Με τη θλιβερή συγκυρία του θανάτου του Μίκη Θεοδωράκη ακούσαμε ξανά σπουδαία μουσική από ραδιόφωνα και τηλεοράσεις που τα τελευταία χρόνια αποφεύγουν να τα παρουσιάζουν. Τι σημαίνει για μια κοινωνία να μην κοινωνεί την τέχνη;
Η κοινωνία που δεν επικοινωνεί με την τέχνη στεγνώνει, γίνεται αδιάφορη, δεν έχει μέλλον. Δεν θέλω να πιστεύω ότι αυτό θα μπορεί να γίνει η ελληνική κοινωνία. Εμείς έχουμε πλούτο παραδόσεων στην τέχνη, με τη συμμετοχή πάντα, έμμεσα ή άμεσα, της κοινωνίας. Έτσι πιστεύω θα συνεχίσουμε και στο μέλλον.
Μετά από τέτοια διαδρομή που έχετε διανύσει, νιώθετε ευτυχισμένη, κυρία Φαραντούρη;
Η ευτυχία είναι μεγάλη κουβέντα. Είναι μόνο στιγμές, και τέτοιες έχω ζήσει πολλές. Ελπίζω να έχω μπροστά μου να ζήσω κι άλλες.
