Ο «Αίας» του Σοφοκλή είναι μια τραγωδία για όλες τις εποχές, επειδή διαπραγματεύεται τη διαρκή κρίση της ηρωικής συνείδησης και τη μετάβαση του ανθρώπου από τον κόσμο του έπους στον τραγικό κόσμο. Μια μετάβαση που ισοδυναμεί με πτώση κατακόρυφη του ήρωα σε μια άβυσσο, που, όμως, δεν τον συντρίβει. Αντίθετα τον εγκαθιστά ως υποκείμενο και ταυτόχρονα τον ακυρώνει. Είναι η ίδια η τραγωδία της Ιστορίας, ως επανάληψη του ίδιου.
Ο Σοφοκλής, σε αυτήν την τραγωδία του, συλλαμβάνει επακριβώς και δίνει, σαν σε «κίνηση αργή» μπορούμε να πούμε, το τραγικό επεισόδιο της τραυματικής γέννησης του ανθρωπίνου υποκειμένου. Ο αλαζόνας και υπερόπτης υπερήρωας, που πιστεύει ότι μπορεί να υψωθεί πάνω από τους Θεούς και τη Μοίρα, είναι ανάγκη να ταπεινωθεί.
Εμπαίζεται από τη Θεά Αθηνά, που τον ρίχνει σε ένα ψυχωτικό παραλήρημα, τη στιγμή που ετοιμάζεται, ωθούμενος από το πληγωμένο του φιλότιμο, να σφάξει τους αρχηγούς των Αχαιών. Αντί γι’ αυτούς σφάζει τα... αγελαδοπρόβατα του στρατεύματος. Έχουμε μια παρόμοια σκηνή στον «Δον Κιχώτη», που είναι ένας σοβαρός και μελαγχολικός ήρως της Αναγέννησης, «φυτεμένος» μέσα στην ανθρώπινη κωμωδία.
Είναι χρήσιμο να παρακολουθήσουμε τη σκέψη ενός διεισδυτικού μελετητή, του ψυχαναλυτή Ζαν Σταρομπινσκί:
«Ο ήρως, μόλις απαλλάχθηκε από την αιθάλη του παραληρήματος, έπρεπε να συλλάβει με τη σκέψη ό,τι ήταν στο παρελθόν απερίσκεπτη πράξη και τυφλή κίνηση, με τον εξαναγκασμό της Θεάς. Η γέννηση του συλλογισμού γεννιέται από τη ρωγμή ανάμεσα σε ένα παρελθόν γεμάτο ηρωικά κατορθώματα και σε ένα παρόν ανάμεσα στο γέλιο και στην ταπείνωση.
Με το πρώτο φως, δεν μένει παρά μόνον η έσχατη κίνηση της αυτοκτονίας. Αυτήν την κίνηση ο ποιητής θέλει να την εμφανίσει στο τέλος μιας διεργασίας αισθημάτων και σκέψεων. Ο Αίας σκέπτεται, κρίνει τον εαυτό του, μοιάζει μεταμελημένος. Ο τρόπος σκέψης του εγκαινιάζει την υποκειμενική διάσταση, αναπτύσσει ψυχικό βάθος, μορφώνει ένα αληθοφανές άτομο, είναι έργο του ποιητή που μένει πιστός στον μύθο, αλλά αναγκάζεται να τον ερμηνεύσει για να τον αναπαραστήσει».
Τι ακριβώς κατόρθωσε να δει και να αναπαραστήσει ο σκηνοθέτης Σίμος Κακάλας από αυτή τη νεανική, αρχαϊκή και συγχρόνως «μοντέρνα» τραγωδία του Σοφοκλή, που, πέρα από τα πάθη του ήρωα, μας μιλάει προφητικά για την πολιτική «νόσο της πόλεως»; Φοβάμαι όχι πολλά πράγματα. Με μια σειρά από παρεμβάσεις, υποκριτικές και εικαστικές, που αδυνατώ να κατανοήσω τη «φιλοσοφία» τους.
Σε τι χρησιμεύει, π.χ., να τοποθετήσουμε τη δράση στο ΚΨΜ ενός συγχρόνου στρατοπέδου με τους ήρωες να παίζουν τάβλι; Ρωτάω, μιας και το τάβλι κρίθηκε τόσο καθοριστικό στοιχείο από τη σκηνοθεσία, ώστε ταύτισε την ανθρώπινη μοίρα με μια παρτίδα τάβλι. Εντάξει, έστω ζάρια, θα το καταλάβαινα καλύτερα. Το τάβλι έχει, όμως, άλλα συμφραζόμενα, κωμικά, και δεν κολλάει στην περίπτωση.
Μια παράσταση υπόδειγμα ανυπαρξίας σκηνοθετικών στόχων, πλην ενός εύκολου εντυπωσιασμού, με τους ρόλους αδίδακτους. Αυτήν την απερίγραπτη αρνίσια μάσκα - περικεφαλαία του πρωταγωνιστή ποιος τη σκέφτηκε; Αυτό το παιδί - ξύλινη μαριονέτα ενός Ευρυσάκη - Πινόκιο ποιος το συνέλαβε; Αυτούς τους σκοταδερούς φωτισμούς και αυτές τις λαδερές σπηλαιώδεις φωνές των ηθοποιών ποιος τις επέβαλε; Μάλιστα, όταν στο δεύτερο μέρος του έργου, όλα, ακόμα και η αυτοκτονία του ήρωα, διαδραματίζονται σε άπλετο φως; Προς τι όλα τα πιο πάνω, λοιπόν;
ΥΓ.: Η κριτική της περασμένης Τρίτης τελείωνε με τη φράση: «...τότε ψηλώνει τα βουνά το μπόι του ανθρώπου», που παραλείφθηκε.
