Τους τελευταίους μήνες, με αφορμή την επέτειο της συμπλήρωσης 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821, η ελληνική δημόσια σφαίρα πλημμυρίστηκε από σχετικές εκδηλώσεις και δημοσιεύματα που για πρώτη ενδεχομένως φορά ανέδειξαν σε τέτοιο βαθμό τη σημασία αυτού που αποκαλούμε «δημόσια Ιστορία». Πρόσφατα, δημοσιεύτηκε ένα ογκώδες δίτομο έργο (σε κασετίνα) που εστιάζει στον έτερο, λιγότερο ηρωικό, πόλο αυτού του εκκρεμούς διακοσίων χρόνων «εθνικής» Ιστορίας: την Ελλάδα του 2021 ετούτη τη φορά, αναδεικνύοντας την αξία και την αναγκαιότητα μιας αντίστοιχης δημόσιας κοινωνιολογίας.
Το έργο "Για την Ελλάδα του '21" του Νίκου Παναγιωτόπουλου πρέπει, κατά τη γνώμη μου, να διαβαστεί ως ένα έργο πρωτίστως συνθετικό. Με μια διττή μάλιστα έννοια: Καταρχάς, από την άποψη του επιστημονικού αντικειμένου, επειδή καταπιάνεται με ένα εκ φύσεως πολυσύνθετο αλλά και δυναμικό αντικείμενο, την κοινωνιολογία των λαϊκών τάξεων στην Ελλάδα (όπως δηλώνει ο υπότιτλος του πρώτου τόμου), το οποίο αν πραγματικά θέλουμε να το κατανοήσουμε, πρέπει εντέλει να προβούμε σε μια sociologie totale, μια (καθ)ολική κοινωνιολογία. Από την άλλη πλευρά, από την άποψη του επιστημονικού υποκειμένου, είναι συνθετικό επειδή συνθέτει, αλλά και κεφαλαιοποιεί, το μέχρι σήμερα παραχθέν επιστημονικό έργο του συγγραφέα του, εξαιρετικά πλούσιο και πολυσχιδές, που αγγίζει σχεδόν το σύνολο των πεδίων του κοινωνικού, παρουσιάζοντας ταυτόχρονα μια σταθερή, πάντα ομολογημένη (και άρα μεταθεωρητικά έντιμη) και αξιοπρόσεκτη μεθοδολογική συνέπεια: εκκινώντας από τη μελέτη των μετασχηματισμών του εκπαιδευτικού συστήματος και των επιπτώσεών τους στην κοινωνική διαστρωμάτωση και κινητικότητα στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, επεκτείνεται σε μια ευρύτερη ανάλυση των αλληλοσυναρτήσεων των μηχανισμών κοινωνικής αναπαραγωγής στις ποικίλες διαστάσεις τους τόσο στην περίοδο της οικονομικής ανάπτυξης όσο και κατά την παρατεταμένη οικονομική κρίση των τελευταίων ετών, η οποία έπληξε βεβαίως δυσανάλογα τους όρους ύπαρξης και διαβίωσης των «λαϊκών τάξεων».
Παρά τον περιορισμένο χώρο αυτού του σημειώματος, αξίζει να σταθούμε λίγο περισσότερο σε αυτό το ζήτημα της θεωρητικής και μεθοδολογικής συνέπειας του έργου το οποίο παρουσιάζουμε. Αυτό που εντυπωσιάζει καταρχάς τον αναγνώστη σε κάθε ενότητα του έργου είναι ο ισορροπημένος και επιδέξιος τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας παρουσιάζει και αναλύει τις «δομές» (ο ίδιος θα προτιμούσε ίσως, στην παράδοση του δασκάλου του, να μιλάμε για «πεδία»), κατά κανόνα με τη χρήση εργαλείων μιας «σκληρής» επιστήμης (στον πρώτο τόμο του έργου), επιστρέφοντας ωστόσο πάντα στη «βίωση» αυτών των δομών από τα κοινωνικά υποκείμενα, η οποία παίρνει βεβαίως συχνά τη μορφή της «αγωνίας» και της «οδύνης». Σπάνια σε ένα έργο που επισκοπεί, κριτικά αναμφίβολα, το σύνολο της επιστημονικής παραγωγής σε ποικίλα πεδία των κοινωνικών επιστημών, ο λόγος δίνεται ταυτόχρονα τόσο πολύ στους «αφανείς» του κοινωνικού γίγνεσθαι (ο δεύτερος τόμος είναι σχεδόν αποκλειστικά αφιερωμένος στη φωνή τους). Ακόμα περισσότερο δε, αυτή η αέναη διπλή κίνηση από τις δομές στους δρώντες, από το αντικειμενικό στο (δι)υποκειμενικό, καταδεικνύει βεβαίως ότι αυτό που γίνεται αντιληπτό ως «αντικειμενικό» είναι εγγενώς αντινομικό στη φύση του, ως πεδίο συγκρούσεων -εκπεφρασμένων ή μη- και ως προϊόν σχέσεων κυριαρχίας .
Εν κατακλείδι, το έργο "Για την Ελλάδα του '21" αποτελεί μια ξεχωριστή συμβολή στο ελληνικό κοινωνιολογικό πεδίο που μπορεί να χρησιμεύσει ως ένα αποφασιστικό βήμα προκειμένου να αρχίσουμε να προσδιορίζουμε με τη χρήση του πιο ασφαλούς διαθέσιμου εργαλείου, της κοινωνικοεπιστημονικής γνώσης δηλαδή, τις κοινωνικές βάσεις της αυξανόμενης απροσδιοριστίας του οικονομικού και κοινωνικού περιβάλλοντος εντός του οποίου διαβιούμε και πορευόμαστε.
* Ο Νίκος Βαφέας διδάσκει Ιστορική και Πολιτική Κοινωνιολογία στο Πανεπιστήμιο Κρήτης
