Αν ο συγγραφέας είναι ο πρωταγωνιστής, ο μεταφραστής είναι ο αφανής ήρωας, αλλά με κομβικό ρόλο στη διεθνή πορεία ενός έργου. Κι αν υπάρχει ένα συστατικό που κάνει αξιόπιστο, καλό έναν μεταφραστή, αυτό είναι ότι "η δική του φωνή δεν σκεπάζει τη φωνή του δημιουργού". Αυτό επισημαίνει μεταξύ άλλων η Μαρία Παπαδήμα. Μεταφράστρια με περγαμηνές, η γυναίκα που μας συστήνει ανελλιπώς το έργο του Πεσόα, αυτή τη φορά, αντί για ένα ακόμη έργο ή ετερώνυμο του κορυφαίου Πορτογάλου λογοτέχνη, επιλέγει να στρέψει την προσοχή μας στο... σινάφι της και να μας ξεναγήσει στην τέχνη της μετάφρασης.
Τους "Πολίτες της Βαβυλωνίας. Οι μεταφραστές και ο λόγος τους" (εκδ. Νήσος) τους σχεδίαζε εδώ και χρόνια. Η πανδημία της έδωσε τον χρόνο να ολοκληρώσει την επιμέλεια της έκδοσης. Στις σελίδες της μερικοί από τους σημαντικότερους μεταφραστές της εποχής μας ανοίγουν το εργαστήριό τους και αποκαλύπτουν αυτή την υπέροχη μάχη που δίνουν διαρκώς με τις λέξεις και τις γλώσσες για να καταστήσουν ένα ξένο έργο οικείο και θαυμαστό στη γλώσσα μας. Ταυτόχρονα αυτό το βιβλίο γίνεται το πρώτο στην ελληνική βιβλιογραφία που διερευνά θέματα για τη λογοτεχνική μετάφραση, τους μεταφραστές και το έργο τους.
"Η μετάφραση είναι τέχνη" λέει η Μαρία Παπαδήμα και υπογραμμίζει ότι "ο μεταφραστής είναι ένας από τους βασικούς συντελεστές του πολιτισμού μας". Με αφορμή τους "Πολίτες της Βαβυλωνίας" μας μιλάει για τη μετάφραση και τον ρόλο του μεταφραστή ως "πρωτεύοντα διαπολιτισμικού μεσολαβητή", για την είσοδο του Διαδικτύου στο έργο του, για τη σχέση του με τον συγγραφέα, για το μεταφραστικό τοπίο στην εποχή μας και τον μεταφραστή ως εργαζόμενο στη σημερινή συνθήκη, για την ποιότητα των σημερινών μεταφράσεων, ακόμη και για τις μόδες που συναντούμε στη μεταφραστική πρακτική.
* Γιατί να διαβάσει ένας αναγνώστης ένα βιβλίο για τη μετάφραση και τους μεταφραστές; Τι είχες κατά νου όταν σχεδίαζες αυτή την έκδοση;
Όταν διαβάζουμε μεταφρασμένη λογοτεχνία, που αποτελεί το 30% της εκδοτικής παραγωγής, η προσοχή μας στρέφεται πάντα στον συγγραφέα. Ελάχιστα γνωρίζουμε, πέρα από το όνομα, κι αυτό όχι πάντα, γι' αυτόν που ξαναδημιουργεί το ξένο έργο στη γλώσσα μας. Ήθελα λοιπόν να στρέψω την προσοχή του αναγνώστη πίσω από τα φώτα της ράμπας. Στο εργαστήρι του ανθρώπου που παλεύει με τις λέξεις και τις γλώσσες.
Παράλληλα όμως το βιβλίο απευθύνεται και στους επίδοξους μεταφραστές δίνοντάς τους απαντήσεις και σε θεωρητικά αλλά και σε πρακτικά ζητήματα, από ανθρώπους που έχουν αφιερώσει όλη τους τη ζωή στη μετάφραση, όπως οι Αλέξανδρος Ίσαρης, Αχιλλέας Κυριακίδης, Θανάσης Χατζόπουλος, Αθηνά Δημητριάδου, Μαρία Ευσταθιάδη, Οντέτ Βαρών Βασάρ, Βιθέντε Φερνάντεθ Γκονθάλεθ κ.ά.
Οι συνάδελφοι οι οποίοι υπογράφουν τα κείμενα που συνθέτουν το βιβλίο μεταφράζουν διαφορετικά είδη, ποίηση, θέατρο, πεζογραφία, από διαφορετικές γλώσσες, και δραστηριοποιούνται από τη δεκαετία του 1980 και μετά. Ήθελα, δηλαδή, να αποτυπώσω τη μεταφραστική σκέψη της εποχής μας.
* "Οι πολίτες της Βαβυλωνίας" επομένως δεν αφορούν αποκλειστικά το σινάφι των μεταφραστών;
Προφανώς όχι. Είναι ένα βιβλίο όπου οι μεταφραστές μιλάνε για τη δουλειά τους και επίσης συνομιλούν μεταξύ τους, πράγμα που πολύ σπάνια γίνεται στην πραγματική ζωή τους, αλλά ταυτόχρονα είναι ένα βιβλίο για όλους τους αναγνώστες.
* Ο μεταφραστής είναι το αφανές πρόσωπο ενός βιβλίου. Με ποιον τρόπο πρωταγωνιστεί σ' αυτό το βιβλίο;
Αυτό το βιβλίο μιλάει για τα βασικά ερωτήματα που τίθενται γύρω από τη μεταφραστική πράξη, όπως η πιστότητα ή όχι, οι διαφορές των γλωσσών, το πότε τελειώνει μια μετάφραση, την αναζήτηση της ακριβούς λέξης, τη σχέση του μεταφραστή με τους πολλαπλούς χρόνους που θέτει η μετάφραση, αλλά μιλάει και για πιο πρακτικά ζητήματα, όπως η θέση του μεταφραστή στην εκδοτική αλυσίδα, η σχέση με τον επιμελητή και τον εκδότη, αλλά και τους κριτικούς, και επίσης το αιώνιο ερώτημα κατά πόσο διδάσκεται η μετάφραση. Κάποιοι επίσης αναφέρονται σε συγκεκριμένα μεταφραστικά ζητήματα και πώς τα αντιμετώπισαν και άλλοι σε προσωπικές τους διαδρομές μέσα από τη μετάφραση.
* Αναρωτιέμαι πώς είναι οι σχέσεις του μεταφραστή με τους κριτικούς λογοτεχνίας.
Σε γενικές γραμμές ασύμπτωτες, δεν συναντιούνται ποτέ. Σπάνια η κριτική της μεταφρασμένης λογοτεχνίας θα συμπεριλάβει κάποια αποτίμηση της μετάφρασης. Ωστόσο στο μεταφρασμένο έργο ο μεταφραστής είναι τρόπον τινά συν-συγγραφέας, δεν μπορεί να αγνοείται, να μην κρίνεται.
Για παράδειγμα τελευταία μετέφρασα τον σημαντικότερο εν ζωή Πορτογάλο συγγραφέα Αντόνιο Λόμπο Αντούνες, έναν κατεξοχήν στυλίστα, όπου το κύριο διακύβευμα στη μετάφραση είναι η απόδοση του ύφους του. Ίσως μία μόνο κριτική να ανέφερε δυο κουβέντες για τη μετάφραση. Δυστυχώς αυτός είναι ο κανόνας. Βλέπουμε στις μέρες μας να ξαναμεταφράζονται κλασικά έργα. Ούτε κι εκεί όμως γίνεται λόγος πλέον για την ποιότητα των νέων μεταφράσεων.
* Η ποιότητα των μεταφράσεων έχει υποβαθμιστεί στις μέρες μας και που οφείλεται αυτό;
Υπάρχουν μεταφράσεις εξαιρετικής ποιότητας, που δεν τις συναντούσαμε παλαιότερα και οφείλονται στην ανάδειξη συνεπών μεταφραστών και εκδοτών, αλλά ταυτόχρονα υπάρχει κι ένας μεγάλος αριθμός μεταφράσεων κακής ποιότητας. Αν τη δεκαετία του 1970 βρίσκαμε καλά ελληνικά σε μεταφράσεις που όμως δεν σέβονταν το πρωτότυπο, σήμερα το πρόβλημα εντοπίζεται στη χρήση της ελληνικής γλώσσας. Εδώ κατά τη γνώμη μου πρέπει να μας απασχολήσει πολύ - πολύ σοβαρά το εκπαιδευτικό μας σύστημα.
* Η σχέση του μεταφραστή με τον ίδιο τον συγγραφέα διαμορφώνεται μόνο μέσα από το κείμενο;
Το κείμενο είναι κάθε φορά η αιχμή του δόρατος. Όταν μεταφράζεις έναν συγγραφέα, καλείσαι να γνωρίσεις το σύνολο του έργου του, την εποχή του, τον πολιτισμό στον οποίο ανήκει, τη θέση του ή τον ρόλο του στην ιστορική περίοδο όπου ζει και δημιουργεί. Υπάρχουν σχέσεις ζωής ενός μεταφραστή με έναν συγγραφέα, όπως του Παύλου Ζάννα με τον Προυστ, ή του Ίσαρη με τον Μούζιλ ή του Γιάννη Χάρη με τον Μίλαν Κούντερα. Νομίζω ότι αυτή η σχέση είναι θάμβος και αποκάλυψη μαζί. Δημιουργείται μια οικειότητα, μια εκλεκτική συγγένεια ανάμεσα στους δύο και δεν μπορεί να ξεκινήσει παρά μέσα από μεγάλο θαυμασμό.
* Πόσο συμβάλλει ένας μεταφραστής στη δημοφιλία ενός συγγραφέα πέρα από τα σύνορα της γλώσσας του;
Ο μεταφραστής είναι κύριος εγγυητής γι' αυτή τη δημοφιλία. Ακόμη και μια αποτυχημένη μετάφραση γίνεται το όχημα για τη γνωριμία με τον ξένο συγγραφέα και κατά έναν μυστηριώδη τρόπο συμβάλλει θετικά. Πολλοί από μας μάθαμε τον Ρεμπό από τις μεταφράσεις του Νίκου Σπάνια, μεταφράσεις με λάθη και παρανοήσεις, ωστόσο αυτό δεν εμπόδισε να θαυμάσει ο Έλληνας αναγνώστης τον σπουδαίο Γάλλο ποιητή.
Αντίστοιχα ο Κάφκα έγινε γνωστός στη Γαλλία από τις μεταφράσεις του Βιαλάτ, οι οποίες όμως πρόδιδαν εντελώς το ύφος του Κάφκα. Αν ένας συγγραφέας έχει την τύχη να πέσει στον καλό μεταφραστή, η λάμψη του έργου του γίνεται αντίστοιχη της λάμψης του μύθου του.
* Ποιο είναι το συστατικό που κάνει έναν μεταφραστή καλό, αξιόπιστο;
Για μένα είναι δύο τα συστατικά. Οι γνώσεις σε όλα τα πεδία και η καθυπόταξη του εν δυνάμει συγγραφέα, που αισθάνεται πως είναι στη φωνή του συγγραφέα που καλείται να μεταφράσει. Ο καλός μεταφραστής μπαίνει στο πετσί του συγγραφέα, οπότε κάθε φορά μιλάει με διαφορετική φωνή. Η δική του φωνή δεν σκεπάζει τη φωνή του δημιουργού.
* Ποια είναι τα όρια ανάμεσα στη μετάφραση και την απόδοση ενός κειμένου;
Τα όρια είναι σαφή, αυτό που μας μπερδεύει είναι ότι συχνά χρησιμοποιείται ο όρος μετάφραση ενώ στην ουσία πρόκειται για απόδοση. Δηλαδή η μετάφραση προσπαθεί να μένει πιστή σε όλα τα υφολογικά και νοηματικά δεδομένα του κειμένου, ενώ η απόδοση είναι μια προσωπική προσέγγιση, μια αναδημιουργία με βάση το πρωτότυπο.
* Η μετάφραση είναι τέχνη ή τεχνική;
Η μετάφραση είναι τέχνη. Τέχνη που προϋποθέτει όμως την καλή γνώση της τεχνικής. Γι' αυτό οι σπουδές μετάφρασης δεν είναι αυτές που θα κάνουν τον τέλειο μεταφραστή, αλλά θα διαμορφώσουν έναν επαρκή μεταφραστή.
* Υπάρχουν μόδες στη μεταφραστική πρακτική;
Ναι. Ο 19ος αιώνας μετέφραζε με τρόπο εθνοκεντρικό, εξ ου και τα ελληνοποιημένα ξένα ονόματα, που πολλές φορές δεν διακρίνουμε την καταγωγή τους. Σήμερα αντίθετα διατηρούμε το εξωτικό στοιχείο. Για παράδειγμα, στο τελευταίο βιβλίο του Αγκολέζου συγγραφέα Οντζάκι που μετέφρασα, διατήρησα λέξεις της αγκολέζικης αργκό, κάτι που θα ήταν αδιανόητο τον 19ο αιώνα και μέχρι τα μέσα του 20ού, όπου όλα έπρεπε να είναι ελληνοκεντρικά. Ακόμα και ο Σεφέρης χρησιμοποίησε την ελληνοποιημένη έκφραση "Φονικό στην εκκλησιά" για το έργο του Έλιοτ "Murder in the Cathedral".
* Ο ψηφιακός κόσμος, το Διαδίκτυο έχουν επηρεάσει τη μεταφραστική πρακτική;
Φυσικά, διότι προσφέρουν λύσεις σε απειροελάχιστο χρόνο. Η αναζήτηση των πραγματολογικών στοιχείων είναι πλέον πολύ εύκολη, όπως και η χρήση παράλληλα πολλών λεξικών, γεγονός που διευκολύνει πολύ τη ζωή του μεταφραστή. Ωστόσο, αν δεν υπάρχει η παιδεία που οι παλαιότερες γενιές κατακτήσαμε μέσα από τη διαδικασία της ανάγνωσης, όλα αυτά τα εργαλεία αποδεικνύονται λειψά.
* Γράφεις στο εισαγωγικό σου κείμενο ότι ο μεταφραστής είναι ένας από τους βασικούς συντελεστές του πολιτισμού μας. Αναγνωρίζεται ως τέτοιος σήμερα, ειδικά στη χώρα μας;
Δυστυχώς όχι. Ξεκινώντας από τις άθλιες / απαράδεκτες αμοιβές και από την έλλειψη κανόνων στο επάγγελμα, μέχρι την απουσία ενός υποδειγματικού συμβολαίου που να τηρείται από όλους τους εκδότες όπως συμβαίνει στο εξωτερικό, ο Έλληνας μεταφραστής, και ειδικά ο μεταφραστής της λογοτεχνίας, δεν μπορεί να βιοποριστεί αξιοπρεπώς. Και, από τη στιγμή που δεν βιοπορίζεται αποκλειστικά από τη μετάφραση, δεν έχει την αίσθηση ότι ανήκει σε έναν οργανωμένο κλάδο.
Από την άλλη, η ελληνική περίπτωση είναι ιδιόμορφη. Ο εκδότης έχει στη διάθεσή του μια ατελείωτη δεξαμενή ατόμων με γνώσεις ξένων γλωσσών, που σημαίνει φθηνό εργατικό δυναμικό και απολύτως αναλώσιμο, ιδιαίτερα σε περιόδους οικονομικής κρίσης, όπως αυτή που βιώνουμε την τελευταία δεκαετία.
Για τον μεταφραστή λογοτεχνίας οι σχετικές σπουδές δεν αποτελούν προϋπόθεση για την άσκηση του επαγγέλματος. Ωστόσο, από τη στιγμή που κάποιος θα μπει και θα παραμείνει στον στίβο, διότι είναι πολλοί εκείνοι που περνάνε από τη μετάφραση ως κομήτες, είναι, νομίζω, καθήκον του να συμβάλει στη διαμόρφωση των κανόνων και των ορθών πρακτικών που απαιτεί ο ρόλος του ως πρωτεύοντα διαπολιτισμικού μεσολαβητή.
