Κατάφερε να υπερβεί τις περιχαρακώσεις ενός πολιτικού εντύπου και να καλύψει ευρύτερα την προοδευτική διανόηση, σε μια ιστορική περίοδο διχασμού και αποκλεισμών. Άνοιξε συζητήσεις, προκάλεσε αντιπαραθέσεις, ακόμα και "δίκες".
Καινοτόμος και μαχητική, διέπλευσε τις πνευματικές, τις καλλιτεχνικές και τις κοινωνικές συστρωματώσεις, τοποθετώντας στην εμπροσθοφυλακή τις αναζητήσεις και τους προβληματισμούς ποικίλων τάσεων και κατευθύνσεων του αριστερού κινήματος της εποχής. Ο μύθος που πλέχτηκε γύρω από τις σελίδες και τους συντελεστές της τη φέρνει στη δική μας εποχή ως μια μοναδική περίπτωση περιοδικού, που όχι μόνο κατέγραψε, αλλά παρενέβη συστηματικά στα πνευματικά και πολιτιστικά δρώμενα.
Έχουν ειπωθεί πολλά για την «Επιθεώρηση Τέχνης». Τα έχουμε πει όλα;
"Μένουν πολλά να ειπωθούν ακόμα" λέει ο Γιώργος Ανδρειωμένος, συγγραφέας της μελέτης "Από τη στράτευση στην αμφισβήτηση. Λόγοι και αντίλογοι στην ‘Επιθεώρηση Τέχνης’" (εκδ. Σιδέρης), που κυκλοφόρησε λίγα εικοσιτετράωρα πριν από την έναρξη του δεύτερου lockdown. Αφορμή για σκέψη και ιστορικές αναδρομές, προκειμένου να δούμε πόσα και ποια μπορούν ακόμα να ειπωθούν για το εμβληματικό περιοδικό που ανέδειξε, αν μη τι άλλο, την υπεροχή της αριστερής διανόησης τα πέτρινα μετεμφυλιακά χρόνια.
"Πριν μιλήσουμε για οτιδήποτε πρέπει να επισημάνουμε ότι ο μύθος της ‘Επιθεώρησης Τέχνης’ οφείλει πολλά στην ‘ανοικτότητά’ της. Το περιοδικό έδωσε τη δυνατότητα να ακουστούν πολλές διαφορετικές απόψεις και συχνά αντικρουόμενες μεταξύ τους. Παράλληλα παρείχε την ευκαιρία σε προβληματισμένους αναγνώστες - συνδρομητές της να παρέμβουν οι ίδιοι στις σχετικές συζητήσεις δημοσιεύοντας τις απόψεις τους. Δεν υπήρχε η από καθέδρας αντίληψη σ' αυτό το περιοδικό, που σημαίνει ότι η συντακτική επιτροπή είχε τις απόψεις της, το κόμμα τις δικές του, οι συνεργάτες τις δικές τους και οι αναγνώστες επίσης. Αυτό το πλαίσιο ελευθερίας, αυτή η απόλυτα βιωμένη δημοκρατική συνθήκη, ακόμα και ανάμεσα στα μέλη της εκάστοτε συντακτικής επιτροπής, ήταν κάτι πρωτόγνωρο".
Δυναμικές αντιπαραθέσεις
Αυτή η συνθήκη αναδεικνύεται στη μελέτη, όμως το μικροσκόπιο της έρευνας επιχειρεί να φέρει στην επιφάνεια, κυρίως, τις ζυμώσεις που κράτησαν το περιοδικό ζωντανό και φρέσκο σε μια περίοδο διεθνών και εσωτερικών μετασχηματισμών. Άλλωστε η «Επιθεώρηση Τέχνης» δεν παραδέχτηκε την ήττα, την πνευματική και ηθική. Τόλμησε να ανοίξει αυτή τη συζήτηση μέσα από τις σελίδες της, με τους αναγνώστες να παρακολουθούν τις δυναμικές αντιπαραθέσεις ανάμεσα στον Βύρωνα Λεοντάρη, τον Τάσο Λειβαδίτη, τον Γεράσιμο Λυκιαρδόπουλο, τον Τάσο Βουρνά κ.ά. Βαρύ πυροβολικό. Εξίσου σπουδαίες πνευματικές και καλλιτεχνικές προσωπικότητες έθεσαν τις απόψεις τους και σε πολλά ακόμα κρίσιμα ζητήματα της εποχής για την τέχνη, την αισθητική, τα ρεύματα, τη διανόηση, και τις λογοτεχνικές επιδιώξεις.
"Ο μύθος που συνοδεύει την ‘Επιθεώρηση Τέχνης’ και όσα έχουν γραφεί γι' αυτήν δεν συμπεριέλαβαν έως τώρα τη συστηματική πραγμάτευση για τις μείζονες και επιμέρους αντιπαραθέσεις που ξετυλίχθηκαν στις σελίδες της για μεγάλο χρονικό διάστημα" λέει ο Γιώργος Ανδρειωμένος.
"Η ερμηνεία όσων συζητήθηκαν για τα ζητήματα της παρακμής στην ελληνική ποίηση από τον Καβάφη και μετά, τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης ποίησης, τη φύση του λαϊκού τραγουδιού, του ρεμπέτικου και της αφηρημένης τέχνης, την ποίηση της ήττας, τη χρήση των συμβόλων στη λογοτεχνία, τη στράτευση του καλλιτέχνη, την προώθηση ή αμφισβήτηση του σοσιαλιστικού ρεαλισμού παρέμενε έως σήμερα ένα από τα βασικά ζητούμενα των σχετικών ερευνών. Από τη στιγμή που το περιοδικό πρόβαλε και ανέδειξε τέτοιου είδους ζητήματα, που παραμένουν έως σήμερα ανοιχτά, ένιωσα την ανάγκη ότι έπρεπε να ξανασυζητηθούν και να διερευνηθούν παραπέρα, προκειμένου να αναδειχτεί η ανεξιγνωμία και ο πλουραλισμός των κύριων συντελεστών του".
Πώς υπερέβη τη στενή πολιτική στράτευση λοιπόν;
"Προσπάθησε να ενσωματώσει την πνευματική και πολιτική ποικιλομορφία της Αριστεράς στα μετασταλινικά χρόνια. Δεν ήταν εύκολη εποχή, δεν υπήρχε μόνο το κυνήγι των αριστερών, υπήρχε και μια γκάμα απόψεων και θεωρήσεων μέσα στους ίδιους τους κόλπους της Αριστεράς. Η ‘Επιθεώρηση Τέχνης’ άλλωστε δεν περιορίστηκε στην προβολή των συζητήσεων και αντιπαραθέσεων μεταξύ των συνεργατών της, αλλά παράλληλα μετέφερε αντίστοιχες συζητήσεις της περιόδου και από το εξωτερικό -τόσο από τη Δύση όσο και μέσα στην ίδια τη Σοβιετική Ένωση της αποσταλινοποίησης, όπως αυτές αποτυπώθηκαν σε ανάλογα περιοδικά από τα οποία αντλούσε ύλη και θεματολογία. Για παράδειγμα θα μπορούσαν να αναφερθούν τα ιταλικά περιοδικά ‘Contemporaneo’, ‘Rinascita’, ή το σοβιετικό ‘Novy Mir’».
Όπως διαπιστώνει ο αναγνώστης της μελέτης, δεν είναι λίγες οι φορές που ο συγγραφέας της αναφέρεται σε τέτοιες συζητήσεις, όπως η σχέση ακαδημαϊσμού και ρεαλισμού, που απασχόλησε Ευρωπαίους διανοούμενους, η σχέση υπαρξισμού και μαρξισμού, η ενότητα θεωρίας και πρακτικής στη λογοτεχνία, η σοσιαλιστική τέχνη, η σχέση μαρξισμού και λογοτεχνικής κριτικής, o κριτικός ρεαλισμός, η συνύπαρξη μαρξισμού και ουμανισμού κ.ά.
"Ωστόσο μαζί μ' αυτά τα μείζονα ζητήματα το περιοδικό δεν σταμάτησε να δημοσιεύει και συζητήσεις ή αντιπαραθέσεις μεταξύ των αναγνωστών του για ειδικότερα θέματα που αφορούσαν την εποχή και την πνευματική και καλλιτεχνική της κίνηση".
Σελίδες επί σελίδων αφιερώθηκαν στον αν η χρήση μπουζουκιού αρμόζει σε παραστάσεις που φιλοξενούσε το Ηρώδειο, πώς ένα σχολικό βιβλίο Ιστορίας αναπαράγει ιστορικά λάθη και μύθους, ποιοι ήταν οι πρωταγωνιστές και τα συμφραζόμενα της Αντίστασης στη Θεσσαλονίκη.
Η «Επιθεώρηση Τέχνης» δεν άφησε το στίγμα της για την πλουραλιστική παρουσίαση του πνευματικού και καλλιτεχνικού σφυγμού της εποχής. Στη διαμόρφωση του μύθου της καθοριστικό ρόλο έπαιξε το γεγονός ότι παρενέβη δυναμικά στα πολιτικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δρώμενα της περιόδου, δημοσιεύοντας δυναμικά άρθρα. Όπως διαπιστώνουμε, διαβάζοντας τη μελέτη, δεν δίστασε να στηλιτεύσει την καταστρατήγηση της ελευθερίας του λόγου και μέσα στη Σοβιετική Ένωση, να αναδείξει τις σκοπιμότητες πίσω από τα βραβεία Νόμπελ, να καταδικάσει τους πυρηνικούς εξοπλισμούς και τον Πόλεμο του Βιετνάμ, αλλά και να σταθεί κοντά στον αγώνα των Κυπρίων, απέναντι σε επιλογές της Ακαδημίας Αθηνών και του εγχώριου πανεπιστημιακού κατεστημένου. Καταδίκασε τις πολιτικές διώξεις και τη λογοκρισία, παρότι και η ίδια γνώρισε τη σκληρή όψη της κομματικής ορθοδοξίας, όπως την είδαμε να εξελίσσεται στη γνωστή υπόθεση Γκράνιν.
Καινοτόμο, ρηξικέλευθο και ανεξίγνωμο περιοδικό
"Βασική επιδίωξη του βιβλίου δεν είναι να περιοριστεί στα γνωστά γεγονότα γύρω από την ‘Επιθεώρηση Τέχνης’, αλλά να αναδείξει τη συνολική φυσιογνωμία του περιοδικού στα 12 χρόνια της κυκλοφορίας του. Ήταν ένα καινοτόμο, ρηξικέλευθο και ανεξίγνωμο περιοδικό και δικαίως μυθοποιήθηκε".
Ανάμεσα στους μύθους του περιοδικού το όνομα του Κώστα Κουλουφάκου μπαίνει στην πρώτη γραμμή. "Ο παππούς μου υπήρξε κορυφαία φυσιογνωμία της αριστερής διανόησης της περιόδου και ψυχή της ‘Επιθεώρησης Τέχνης’. Θεωρώ ότι προσδιόρισε τελικά με τρόπο καθοριστικό τη φυσιογνωμία του περιοδικού. Ίσως θα έπρεπε κάποια στιγμή να αναδειχτεί η συνολική του προσφορά στα μεταπολεμικά νεοελληνικά γράμματα".
Τελικά η «Επιθεώρηση Τέχνης», σύμφωνα με τον Γιώργο Ανδρειωμένο, "άφησε ανεξίτηλο το στίγμα της στη διαμόρφωση του σύγχρονου κριτικού και θεωρητικού λόγου της Αριστεράς σε πολλά και καθοριστικά ζητήματα, που ορισμένα απ' αυτά ίσως δεν έχουν κλείσει ακόμα. Αυτός άλλωστε είναι και ένας από τους βασικούς λόγους που αυτό το περιοδικό μυθοποιήθηκε και συνεχίζει να παραμένει επίκαιρο δείχνοντας τους δρόμους της ουσιαστικής ελευθερίας του λόγου".
Πολλά στοιχεία, άγνωστα ή ξεχασμένα, επαναφέρει στο προσκήνιο η μελέτη "Από τη στράτευση στην αμφισβήτηση" για ένα περιοδικό που έκλεισε τον κύκλο του, αλλά δεν έκλεισε τις παρτίδες του μαζί μας. Εκτός από τα ζητήματα που καθόρισαν τη δωδεκάχρονη παρουσία του, υπάρχουν και τα πρόσωπα, για τα οποία ο αναγνώστης της μελέτης βρίσκει επαρκή στοιχεία στο υπόμνημα που συνοδεύει την έκδοση.
Ο απόλυτος σεβασμός στον ρόλο της συντακτικής ομάδας
Ενδεικτική του τρόπου με τον οποίο λειτουργούσε η συντακτική επιτροπή της «Επιθεώρησης Τέχνης» είναι ένα περιστατικό που συνήθιζε να αφηγείται ο υπεύθυνος ύλης της Κώστας Κουλουφάκος σε συνομιλητές τους. Όπως θυμάται ο Γιώργος Ανδρειωμένος:
"Κάποια φορά ο αρχισυντάκτης του περιοδικού Πορφύρης Κονίδης (Κ. Πορφύρης), παλιός Ακροναυπλιώτης και μειλίχιος συνομιλητής, ανέλαβε να παρουσιάσει στα μέλη της συντακτικής επιτροπής ένα λογοτεχνικό πεζό κείμενό του, το οποίο ήθελε να δημοσιευτεί σε επόμενο τεύχος. Το διάβασε λοιπόν στα παριστάμενα μέλη για να πάρει τη γνώμη και την έγκρισή τους. Αφού τελείωσε την ανάγνωση, τα μέλη της επιτροπής κοιτάχτηκαν μεταξύ τους και διστακτικά του ανακοίνωσαν ότι καλό θα ήταν το συγκεκριμένο πεζό να μην δημοσιευτεί στο περιοδικό. Ο Πορφύρης δέχτηκε με χαμόγελο την ετυμηγορία τους και το κείμενο δεν τυπώθηκε στις σελίδες της ‘Επιθεώρησης’ σεβόμενος απολύτως τη γνώμη των συντελεστών της.
Αυτό το ανέφερε ο Κουλουφάκος για να καταδείξει τον ανοιχτό τρόπο με τον οποίο λειτουργούσε η εκάστοτε συντακτική επιτροπή του περιοδικού, η οποία λειτουργούσε, από τα πρώτα κιόλας τεύχη, με βάση το καταστατικό της, που όφειλαν να σεβαστούν ανεξαιρέτως όλα τα μέλη της επιτροπής, ακόμη κι αν επρόκειτο για δημοσίευση δικού τους κειμένου. Το καταστατικό δε αυτό σεβάστηκαν όλοι όσοι συμμετείχαν στο εγχείρημα της έκδοσης, συμπεριλαμβανομένων και των αρχισυντακτών της".
Διευθυντής του περιοδικού ήταν ο Νίκος Σιαπκίδης, στου οποίου το όνομα είχε εκδοθεί η άδεια κυκλοφορίας του, καθώς δεν ήταν φακελωμένος στην Ασφάλεια. Αρχισυντάκτης στο μεγαλύτερο διάστημα της διαδρομής της «Επιθεώρησης Τέχνης» ήταν ο Κ. Πορφύρης, το όνομα του οποίου δεν έμπαινε στην ταυτότητα του περιοδικού έως το 1959, λόγω του πολιτικού του παρελθόντος. Πρωτεργάτες στη σύλληψη της ιδέας για την κυκλοφορία του περιοδικού υπήρξαν οι Κώστας Κουλουφάκος, Τίτος Πατρίκιος και Μίμης Ραυτόπουλος ως αδειούχοι εξόριστοι το 1954, ενώ η συντακτική επιτροπή του αναμορφώθηκε αρκετές φορές.
Σ’ αυτήν συμμετείχαν, εκτός των τεσσάρων, μεταξύ άλλων και οι Μανώλης Φουρτούνης, Τάσος Λειβαδίτης, Γιώργος Παπαλεονάρδος, Σάκης Ρετσινάς, Στάθης Αλιμήσης, Κώστας Κοτζιάς, Γιώργος Πετρής, Αργύρης Βάκης, Γιάννης Χαΐνης κ.ά., ενώ σε μεταγενέστερες περιόδους ενεργό ρόλο έπαιξαν οι Μίμης Δεσποτίδης, Τάσος Βουρνάς, Διονυσία Μπιτζελέκη, Γεράσιμος Σταύρου, Γιάννης Βαλαβανίδης, Γιάννης Καλιόρης, Νικηφόρος Παπανδρέου, Χρύσα Προκοπάκη, Μέλπω Αξιώτη, Αντώνης Βογιάζος, Γιώργος Σεβαστίκογλου, Άλκη Ζέη, Δημήτρης Σπάθης κ.ά.
