Πλησιάζοντας τα δύο χρόνια πανδημίας, η ανθρωπότητα μετράει πάνω από 230 εκατομμύρια κρούσματα και πάνω από 4,5 εκατομμύρια νεκρούς.
Μετράει δικαιώματα που αλλοιώθηκαν και ελευθερίες που αναιρέθηκαν, ενώ ταυτόχρονα αναδείχθηκαν έντονα πλέον η έλλειψη ηγεσίας και η έλλειψη εμπιστοσύνης στους θεσμούς.
Το σπουδαιότερο, όμως, είναι ότι η πανδημία Covid-19 ανέδειξε πολλές αδυναμίες της ίδιας της ανθρώπινης φύσης μας.
Ο όρος “ανθρώπινη φύση” αναφέρεται στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ανθρώπινου είδους που περιλαμβάνουν τον τρόπο που ο άνθρωπος σκέφτεται, νιώθει και συμπεριφέρεται.
Όσον αφορά τη “γένεση” αυτών των χαρακτηριστικών, έχουν προταθεί διάφορες θεωρίες περί του εάν υπάρχουν στον άνθρωπο εγγενώς καθοριζόμενα από έμφυτους βιολογικούς παράγοντες, ως έμφυτη βιολογική συμπεριφορά (θεωρία Κοινωνιοβιολογίας και Εξελικτικής Ψυχολογίας) ή καθορίζονται σχεδόν αποκλειστικά από εξωγενείς κοινωνικούς και πολιτισμικούς παράγοντες (θεωρία Cultural Relativism-Πολιτισμικός Σχετικισμός και Συμπεριφοριστική Ψυχολογία).
Με την από κοινού μελέτη αυτών των παραγόντων από την Εξελικτική Βιολογία, τη Νευροεπιστήμη και την Ανθρωπολογία προκύπτει ότι η ανθρώπινη φύση (η προσωπικότητα, τα αισθήματα, η βούληση και οι προτιμήσεις) καθορίζεται από το γονιδίωμά μας (οι άνθρωποι γεννιούνται διαφορετικοί, έχουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και πλούσια γενετική κληρονομιά), αλλά και από τις σχέσεις μας (αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον, τους άλλους ανθρώπους, αλλά ακόμα και τα μικρόβια και τους ιούς που “συνυπάρχουν μαζί μας”).
Κυριαρχεί, όμως, από πολύ παλιά η διαπίστωση ότι ήδη η επιθετικότητα και η βία αποτελούν σταθερά χαρακτηριστικά της κοινωνικής μας ζωής. Αυτό οδήγησε τον Άγγλο φιλόσοφο Τόμας Χομπς, υιοθετώντας το αρχαίο ρητό “άνθρωπος ανθρώπω λύκος” (Homo homini lupus) να υποστηρίξει ότι η επιθετικότητα και η βία αποτελούν διαχρονικά γνωρίσματα της ανθρώπινης συμπεριφοράς υπερτερώντας άλλων σημαντικών χαρακτηριστικών, όπως η αλληλεγγύη και η αλληλεξάρτηση.
Έτσι, τελικά, εξακολουθεί να παραμένει το ερώτημα αν η ανθρώπινη φύση μας είναι εκ φύσεως αγαθή ή κακοήθης και κατ’ επέκταση αν η πανδημία που ζούμε θα την επηρεάσει και προς ποια κατεύθυνση.
Οι άνθρωποι είναι κοινωνικά όντα
Αυτή τη στιγμή η άμυνά μας απέναντι στην πανδημία είναι τα εμβόλια, η χρήση μάσκας και η κοινωνική αποστασιοποίηση. Για πρώτη φορά στην Ιστορία, σε πάνω από τον μισό πληθυσμό της Γης έχουν εφαρμοστεί αλλεπάλληλα λοκντάουν. Οι άνθρωποι όμως είναι κοινωνικά όντα, δεν είναι απομονωμένες ατομικότητες, αλλά συγκροτούνται μέσα από τις μεταξύ τους διατομικές σχέσεις.
Αναγκάστηκαν να απαρνηθούν την κοινωνικότητά τους, τις συναναστροφές τους και να απομονωθούν στο σπίτι. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να δυσκολεύονται να συμμορφωθούν με τους κοινωνικούς κανόνες αναπτύσσοντας παράλληλα χαμηλή αυτοεκτίμηση, στρες, εχθρότητα.
Έτσι, κατά τη διάρκεια της πανδημίας, τα κυριότερα συναισθήματα που αναπτύσσονται είναι η ανασφάλεια και ο φόβος, που πολύ συχνά οδηγούν στη βία. Βία παντού, στη ζωή, στα δικαιώματα, στο περιβάλλον. Η πανδημία έχει ενδυναμώσει τον εθνικισμό των ανθρώπων. Ο καθένας ενδιαφέρεται για τον εαυτό του. Βλέπει τον άλλο σαν “ξένο”, σαν “επικίνδυνο”. Ο εθνικισμός των εμβολίων δημιουργεί πολλές μεταλλάξεις Covid-19 τόσο στις φτωχές χώρες όσο και στην Αφρική, όπου διαπιστούται ότι εμβολιάζονται μόνο 10 άνθρωποι στους 100 και 2 στους 100 αντίστοιχα.
Η ανθρώπινη ιδιότητα πολλές φορές αφαιρέθηκε από τους πρόσφυγες και μετανάστες, ενώ η ανθρώπινη ζωή έπαψε να είναι αδιαπραγμάτευτη. Η ελλιπής πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη αποτελεί πλέον στοιχείο ανελευθερίας.
Υπάρχει επιδείνωση των συνθηκών εργασίας, δραματική αύξηση των άνεργων και των προσωρινά και μερικά απασχολούμενων, μείωση των ατομικών ελευθεριών, αυταρχισμός. Υπάρχουν κλιματικές καταστροφές, με αυτούς που καταστρέφουν το περιβάλλον να ευθύνονται για τις παγκόσμιες πανδημίες.
Έκθεση του ΟΗΕ υπολογίζει ότι οι άνθρωποι που κινδυνεύουν από την πείνα λόγω της Covid-19 μέσα στο 2021 θα αυξηθούν από 135 εκατομμύρια σε 265 εκατομμύρια.
Αλληλεγγύη και κοινό καλό
Πρέπει να απαντήσουμε σε όλα αυτά πριν να είναι αργά. Σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο πρέπει να “βγάλουμε” την ανθρώπινη φύση μας, εκείνη της αλληλεξάρτησης και της αλληλεγγύης.
Πρέπει να εφαρμόσουμε, εκτός των άλλων, και τα δύο “νέα δικαιώματα” που προέκυψαν από την πανδημία. Την κοινωνική φιλία, δηλαδή την κοινή προσπάθεια πολλών ανθρώπων με διαφορετικές πεποιθήσεις να εργαστούν για το κοινό καλό, και δεύτερον το καθήκον μας πλέον της διαφύλαξης της “υγείας της κοινότητας” και όχι απλώς και μόνο την προσωπική, ατομική μας υγεία.
Σε πολιτικό επίπεδο διαπιστώνεται ότι η προέλευση του κορωνοϊού και η διαχείριση της πανδημίας εξελίσσονται μέσα σε νεοφιλελεύθερο πλαίσιο όπου η υγεία δεν αποτελεί προτεραιότητα, υπολειπόμενη του κέρδους.
Το τελικό συμπέρασμα λοιπόν είναι ότι τα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης μας, ιδίως τώρα κατά την πανδημία, πρέπει να τα “χειραγωγήσουμε” προς το ατομικό και γενικό καλό. Οι δυνατότητες χειραγώγησης όμως εξαρτώνται από τις γνώσεις. Το πώς θα χρησιμοποιηθούν εξαρτάται από τους ανθρώπους στους οποίους παραδίδουμε τις κοινωνικές μας επιλογές.
Πρέπει να είναι ευφυείς, κατεχόμενοι από αίσθημα κοινωνικής δικαιοσύνης, γιατί σε πολιτικό επίπεδο χρειάζονται μεταρρυθμίσεις δημοκρατίας, κοινωνικές, οικονομικές, οικολογικές, για μια πολιτική πολιτισμού, για μια πολιτική της ανθρωπότητας, έχοντας πάντα κατά νου ότι, όπως είπε ο Εμάνουελ Καντ, "Από το στραβό κλαδί της ανθρωπότητας ίσια βέργα δεν βγήκε ποτέ".
* Ο Γιώργος Καζιόλας είναι γιατρός Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας, μέλος του συντονιστικού Ο.Μ. (ΠΦΥ) Αττικής του ΣΥΡΙΖΑ - Π.Σ.
