«Πρέπει να πάρουμε το μάθημα από την τελευταία πανδημία. Πρώτον, όλες οι χώρες πρέπει να επενδύσουν στις δυνατότητες ετοιμότητας για την πρόληψη, τον εντοπισμό και τον μετριασμό καταστάσεων έκτακτης ανάγκης κάθε είδους - είτε πρόκειται για φυσικές επιδημίες, είτε για εκούσια γεγονότα. Η ισχυρή Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας είναι υψίστης σημασίας ως θεμέλιο της καθολικής κάλυψης υγείας και ως τ’ ‘αυτιά και τα μάτια’ κάθε συστήματος Υγείας. Δεύτερον, η πραγματική προετοιμασία δεν είναι δουλειά μόνο του τομέα Υγείας. Χρειάζεται μια συνολική προσέγγιση τόσο της κάθε κυβέρνησης, αλλά και της κοινωνίας. Και τρίτον, η πανδημία επισήμανε τους ιδιαίτερους δεσμούς της υγείας των ανθρώπων, των ζώων και του πλανήτη [...]. Η ιστορία μάς λέει ότι δεν θα είναι η τελευταία πανδημία και οι επιδημίες είναι γεγονός της ζωής. Αλλά με επενδύσεις στη δημόσια Υγεία και μια ολιστική προσέγγιση των κυβερνήσεων και των κοινωνιών μπορούμε να διασφαλίσουμε ότι τα παιδιά μας και τα παιδιά τους θα κληρονομήσουν έναν πιο ασφαλή, πιο ανθεκτικό και πιο βιώσιμο κόσμο».
Με αυτά τα λόγια ο γενικός διευθυντής του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας Τέντρος Αντανόμ Γκεμπρεέσους επιχείρησε να προειδοποιήσει την ανθρωπότητα για το άμεσο μέλλον κατά τη διάρκεια βιντεοσκοπημένου μηνύματός του για την πρώτη Παγκόσμια Ημέρα Προετοιμασίας για τις Πανδημίες.
Οι επισημάνσεις του πρώην υπουργού Υγείας της Αιθιοπίας είναι επιτακτικές. Ωστόσο, η εφαρμογή τους, όχι μόνο σε παγκόσμια κλίμακα, αλλά και σε τοπικό επίπεδο, μοιάζει εξαιρετικά περίπλοκη. Ιδιαίτερα καθώς οι κατά τόπους κυβερνήσεις και τα αντίπαλα πολιτικά στρατόπεδα δείχνουν απροθυμία ή ανικανότητα να προχωρήσουν με τόλμη σε σημαντικές τομές. Το αποτέλεσμα είναι η απραξία, η αναβλητικότητα και η αναποτελεσματικότητα στην προστασία του ευάλωτου πληθυσμού τους να φέρνει κινδύνους για τη μετά την πανδημία επιβίωση της μεγάλης πλειονότητας του λαού της κάθε χώρας.
Η όσο το δυνατόν καλύτερη προετοιμασία για μια νέα πανδημία ή μια νέα παγκόσμιας κλίμακας πρόκληση προϋποθέτει τη βελτίωση της λειτουργίας των τομέων που διαχειρίστηκαν στην πανδημία, αλλά βρέθηκαν και στο επίκεντρο της κρίσης της λειτουργίας της οικονομίας.
Οι εργάτες και οι επιστήμονες στο προσκήνιο
Τον περασμένο Απρίλιο ο πρόσφατα εκλιπών Λίο Πάνιτς, διαπρεπής μαρξιστής οικονομολόγος και καθηγητής Πολιτικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Γιορκ στο Τορόντο, ανέφερε ποιοι είναι οι άνθρωποι πάνω στους οποίους βασίστηκε η διαχείριση της κρίσης τόσο στον υγειονομικό όσο και τον οικονομικό τομέα. Μιλώντας στο transform! Europe σημείωσε πως «είναι προφανές ότι οι άνθρωποι που προσφέρουν στην ικανοποίηση βασικών αναγκών είναι οι ήρωες του παρόντος. Είναι κάτι που ξεπερνά τα όρια του δημόσιου τομέα (π.χ. των υγειονομικών), καθώς φτάνει, για παράδειγμα, στους εργαζόμενους της Amazon». Σημείωσε δε πως οι τραπεζίτες εκτελούν επίσης αναγκαίες λειτουργίες, ωστόσο αυτές υπάρχουν μόνο στα στενά όρια του «παράλογου καπιταλιστικού συστήματος», εξυπηρετώντας τις ενέργειες των μεγάλων οικονομιών και των μεταξύ τους δοσοληψιών, όπως της Κίνας και των ΗΠΑ.
Δεν είναι μόνο οι μαρξιστές αναλυτές που βλέπουν τους επιστήμονες και τους εργάτες να εντάσσονται σε ένα ευρύ σύνολο των ανθρώπων που είναι απαραίτητοι για την επιβίωση της οικονομίας και της κοινωνίας στο ενδεχόμενο μιας πανδημίας. Ωστόσο, τα συστατικά μέρη αυτού του συνόλου δεν έχουν παραμείνει αναλλοίωτα σε σχέση με ό,τι ίσχυε πριν είκοσι ή τριάντα χρόνια. Όπως χαρακτηριστικά σημείωσε σε συνέντευξή του στην «Καθημερινή» ο (έως έναν βαθμό κεϋνσιανός) συγγραφέας και αρθρογράφος των Financial Times Μάρτιν Γουλφ, οι εργάτες είναι πλέον πολύ λιγότεροι στον ανεπτυγμένο κόσμο, καθώς εξέλιπαν οι βιομηχανίες ή τα ορυχεία, ενώ οι επιστήμονες έχουν αυξηθεί δραματικά λόγω της τεράστιας αύξησης των φοιτητών σε πανεπιστήμια.
Ο Γουλφ, επικαλούμενος τον Τομά Πικετί, υποστήριξε ότι το τέλος της Σοσιαλδημοκρατίας επήλθε μέσα από τη διάρρηξη της συμμαχίας των εργατών με τους επιστήμονες - διανοούμενους. Οι πρώτοι μειώθηκαν σε αριθμό, ενώ οι δεύτεροι «εστιάζουν σε θέματα φυλετικής ισότητας και ισότητας των φύλων και έχουν αποξενωθεί από τις βλέψεις και τις ανάγκες των βιομηχανικών εργατών». Οι επιστήμονες μάλιστα νιώθουν «ελάχιστη πολιτισμική συμπάθεια με τους βιομηχανικούς εργάτες, τους οποίους θεωρούν οπισθοδρομικούς, πρωτόγονους. [...] Ενδιαφέρονται για μια ατζέντα ταυτότητας και ισότητας, όχι όμως σε οικονομικό επίπεδο». Η διάσπαση αυτής της ενότητας επέφερε την ενίσχυση των αυταρχικών δημαγωγών, ενώ, υποστήριξε ο Γουλφ, εάν δεν αναστραφεί αυτή η πορεία, τότε «σε δέκα χρόνια μπορεί να έχουμε ανόθευτο, πλήρως ανεπτυγμένο 100% φασισμό».
Πώς θα επιτευχθεί η ενότητα των δύο αυτών ομάδων στις νέες συνθήκες; Εν μέσω πανδημίας και επερχόμενων παγκόσμιων κρίσεων, ποιο είναι το μείγμα προωθημένων προτάσεων που μπορεί να επιλύσει τις σοβαρές ελλείψεις που αφήνει η νεοφιλελεύθερης κοπής πολιτική και να ενώσει την πλειονότητα του λαού κάτω από ένα πολιτικό πρόγραμμα;
Εγκαταλείπεται ο νεοφιλελευθερισμός;
Οι εξελίξεις αυτές φαίνεται να είναι τόσο ραγδαίες, που ο αντίκτυπός τους έχει γίνει αντιληπτός ακόμα και από ένα μέρος του συντηρητικού στρατοπέδου στην Ευρώπη. Αρκετοί αναλυτές δήλωσαν έκπληκτοι όταν ο Μπόρις Τζόνσον στα τέλη του περασμένου Μαρτίου είπε εμφατικά σε συνέντευξη Τύπου πως «υπάρχει αυτό που λέμε κοινωνία». Για αρκετούς ήταν μια απάντηση στη Θάτσερ, που αρκετές δεκαετίες νωρίτερα είχε δηλώσει πως «δεν υπάρχει αυτό που λέμε κοινωνία». Ορισμένοι μίλησαν για το ιδεολογικό τέλος του νεοφιλελευθερισμού, που μάλιστα μπήκε από μια ακραία πολιτική εκδοχή, αυτή του ηγέτη των Βρετανών brexiteers.
Η αμφισβήτηση (και όχι ακόμα η εγκατάλειψη) του σχήματος περί ύπαρξης ενός μικρού και συρρικνωμένου κράτους δεν αποτελεί επιλογή μόνο των εκλεγμένων. Οι επικεφαλής του ΟΟΣΑ στις αρχές Δεκεμβρίου προέτρεψαν τις κυβερνήσεις να συνεχίσουν (sic) τη στήριξη του πληθυσμού τους, όπου είναι δυνατό, υιοθετώντας μια χαλαρή δημοσιονομική πολιτική. Είναι μια ρεαλιστική τακτική μπροστά στην ανάγκη για ρευστότητα στα κράτη, ενώ η απόφαση της δημιουργίας ταμείου ανάκαμψης της Ε.Ε. θεωρήθηκε ως νίκη της (ισχυρότερης δεξιάς πολιτικού) Άνγκελα Μέρκελ. Αντίστοιχη πολιτική ακολούθησε η ΕΚΤ δημιουργώντας θετική εντύπωση σε όσους έβλεπαν αδιέξοδο στην αρτηριοσκληρωτική λογική της σκληρής δημοσιονομικής πολιτικής.
Όσο κι αν αλλάξει, όμως, η δημοσιονομική πολιτική, τα προβλήματα θα επανέρχονται. Γι’ αυτό και είναι αναγκαίο να τελεστεί μια βαθιά τομή στην οργάνωση της εργασίας και να αλλάξει ραγδαία το κοινωνικό, οικονομικό και παραγωγικό πρότυπο.
Να καταλάβουμε τι είναι σημαντικό
Μπροστά στις νέες κρίσεις χρειάζεται ένα πρόγραμμα άμεσα εφαρμόσιμο, που θα στηρίζεται στους ανθρώπους που κράτησαν την κοινωνία και την οικονομία όρθια στην πανδημία
Ο David Graeber στο βιβλίο του «Bullshit Jobs» προκαλούσε τους αναγνώστες, για να αντιληφθούν αν μια δουλειά είναι χρήσιμη ή όχι, να φανταστούν την εξαφάνισή της και να κοιτάξουμε τις επιπτώσεις στην κοινωνία. Η Γεωργία Πετράκη, καθηγήτρια Κοινωνιολογίας της Εργασίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, σε ανάλυσή της για το Ινστιτούτο «Ν. Πουλαντζάς», σημείωνε ότι «αν υιοθετήσουμε το τεστ που προτείνει ο David Graebert στο ‘Bullshit Jobs’, ξαφνικά τα συχνά, τα πιο υποτιμημένα επαγγέλματα εμφανίζονται τα πιο απαραίτητα και άλλα, σήμερα εξαιρετικά καλά αμειβόμενα, εμφανίζονται ως ριζικά άχρηστα». Υπό αυτή την έννοια, γράφει η Γ. Πετράκη, πρέπει τα επαγγέλματα που είναι αναγκαία για την επιβίωσή μας να ενισχυθούν και να αναβαθμιστούν μισθολογικά σε σχέση με άλλα επαγγέλματα που κατά την κρίση εξαφανίστηκαν.
Παράλληλα, πρέπει να υπάρξει «αποεμπορευματοποίηση των στρατηγικών συλλογικών αναγκών και εξαίρεση ορισμένων τομέων από τους νόμους της λεγόμενης ‘ελεύθερης αγοράς’», αλλά και η εργασία «να αντιμετωπιστεί όχι ως εμπόρευμα, αλλά ως δικαίωμα, με την κατοχύρωση του θεσμού της Εγγυημένης Εργασίας». Τέλος, γράφει η καθηγήτρια, πρέπει να υλοποιηθεί «ένα άλλο μοντέλο παραγωγής, εργασίας και κατανάλωσης, που θα τοποθετεί τα χρήσιμα και κοινά αγαθά πάνω από την ιδιωτική συσσώρευση κερδών. Αυτός ο αναπροσανατολισμός θα δημιουργήσει εργασίες που έχουν νόημα, κυρίως σε τομείς που σήμερα βρίσκονται στην πρώτη κατηγορία, αλλά και στους κλάδους που θα αναπτύξει η οικολογική μετάβαση». Σ’ αυτή την κατεύθυνση κυκλοφόρησε στις 16 Μαΐου δημόσια πολιτικό κάλεσμα με τίτλο «Εκδημοκρατισμός, αποεμπορευματοποίηση, απορρύπανση» με την υπογραφή 3.000 ερευνητών και ερευνητριών από όλο τον κόσμο, κατά βάση ακαδημαϊκών από 650 πανεπιστήμια σε 31 χώρες.
Οι ερευνητές Mario Candeias, Barbara Fried, Hannah Schurian, Eva Völpel και Moritz Warnke σε έρευνά τους για το Ινστιτούτο «Ρόζα Λούξεμπουργκ» σημείωναν πως δεν αρκεί, πάντως, η επιστροφή στο «παλιό κοινωνικό κράτος», αλλά προέχει η ιδέα των «κοινωνικών υποδομών». Βάσει αυτού, οι κοινωνικές υπηρεσίες θα καθίστανται ελεύθερα προσβάσιμες σε όλους - και δωρεάν. Αυτό ισχύει για την υγειονομική περίθαλψη καθώς και για τους τομείς της εκπαίδευσης, της κατάρτισης, της φροντίδας των παιδιών, της στέγασης, των μετακινήσεων και της πρόσβασης σε ηλεκτρικό ρεύμα και πόσιμο νερό ή στο Διαδίκτυο. Σε πρακτικό επίπεδο, ο κάθε πολίτης θα λαμβάνει δωρεάν ένα ποσό αναγκαίων υπηρεσιών και θα πληρώνει βαθμιαία για ό,τι παραπάνω καταναλώνει.
Σε πρακτικό επίπεδο
Αναλογιζόμενοι την πολιτική που ασκεί η κυβέρνηση Μητσοτάκη στην Ελλάδα τόσο στη διάρκεια της πανδημίας όσο και τα όσα προετοιμάζει για το εγγύς μέλλον, αντιλαμβάνεται κανείς πως βρίσκεται στον αντίποδα όχι μόνο των προοδευτικών αναζητήσεων και προταγμάτων, αλλά και σε πλήρη αναντιστοιχία με όσα προωθούν οι κυβερνήσεις των ιδρυτικών κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η μόνιμη επωδός του πρωθυπουργού και των υπουργών του στα αιτήματα για στήριξη του κοινωνικού κράτους είναι πως «δεν υπάρχουν λεφτόδεντρα».
Ουσιαστικά το πρόβλημα δεν είναι υλικό, αλλά ξεκάθαρα πολιτικό. Και υπάρχουν δύο παραδείγματα χωρών που αμφισβητούν στην πράξη το δόγμα Μητσοτάκη. Η μεν Ισπανία χτυπήθηκε σφοδρά από την πανδημία. Η δε Πορτογαλία έχει οικονομικά στοιχεία αντίστοιχα της χώρας μας.
Ο Carlos Sánchez Mato, καθηγητής Εφαρμοσμένων Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο Κομπλουτένσε της Μαδρίτης και υπεύθυνος Οικονομικής Πολιτικής της Ενωμένης Αριστεράς, ανέφερε σε άρθρο του για το Ινστιτούτο «Ν. Πουλαντζάς» πως ο ισπανικός προϋπολογισμός για το 2021 «δεν λύνει όλα τα προβλήματα, αλλά είναι ένα πρώτο και πολύ σημαντικό βήμα για να δημιουργήσουμε μια νέα κοινή λογική, που υποτάσσει το συμφέρον κάποιων λίγων σ’ αυτό που είναι καλύτερο για όλους μας. Ήταν πια καιρός να εστιάσουμε περισσότερο στους από κάτω απ’ ό,τι στους από πάνω». Χαρακτηριστικά, τη μεγαλύτερη αύξηση σε σχέση με το 2020 παρουσιάζουν οι δαπάνες για στέγαση (367,9%), κοινωνικές πολιτικές (127,1%), Υγεία (76,3%) και εκπαίδευση (70,2%).
Όσον αφορά την Πορτογαλία, η Ana Gouveia, σύμβουλος του πρωθυπουργού της Πορτογαλίας Antonio Costa σε θέματα οικονομικής πολιτικής, έγραψε (Ινστιτούτο «Ν. Πουλαντζάς») για την πρόσφατη πρωτοβουλία τής πορτογαλικής κυβέρνησης να δημιουργήσει μια νέα ενιαία Εθνική Αναπτυξιακή Τράπεζα, που θα αναλάβει να διαχειριστεί τους πόρους που θα λάβει η χώρα από το ταμείο ανάκαμψης της Ε.Ε. Οι πόροι του θα κατευθυνθούν για: α) σε μικρομεσαίες επιχειρήσεις, καθώς και μεγάλες εταιρείες που θεωρούνται σημαντικές όσον αφορά την εθνική οικονομία, β) στην έρευνα και την καινοτομία, γ) σε έργα στον τομέα της βιώσιμης υποδομής, όπως η αποανθρακοποίηση και η ψηφιοποίηση, η αειφόρος ενέργεια, η ψηφιακή συνδεσιμότητα, οι μεταφορές, η κυκλική οικονομία, το νερό, τα απορρίμματα και άλλες περιβαλλοντικές υποδομές, δ) σε έργα στον τομέα των κοινωνικών επενδύσεων και δεξιοτήτων που καλύπτουν ιδίως εκείνα στον τομέα της Υγείας, της μακροχρόνιας περίθαλψης, της εκπαίδευσης και της κατάρτισης (σε όλα τα επίπεδα), την προσιτή ή / και κοινωνική στέγαση και παρόμοιες πρωτοβουλίες και ε) σε μακροπρόθεσμη χρηματοδότηση επενδυτικών σχεδίων που θα αναπτυχθούν από τον δημόσιο τομέα σε κεντρικό, περιφερειακό και δημοτικό επίπεδο.
Η δημοκρατία σε καθεστώς απειλής
Ο Μάρτιν Γουλφ ανέφερε πως η συμμαχία των αυταρχικών δημαγωγών και της πλουτοκρατίας «δεν θα λύσει τα οικονομικά προβλήματα των πιο ευάλωτων τάξεων, με αποτέλεσμα αυτές να εξαγριωθούν ακόμα περισσότερο». Η επιμονή των συντηρητικών πολιτικών σ’ αυτή την αδιέξοδη για τον λαό συμμαχία απαιτεί, λοιπόν, έλεγχο της οργής των υποτελών τάξεων. Που ισοδυναμεί με έτι μεγαλύτερη ένταση της αστυνομικής καταστολής, όπως την έχουμε ζήσει μέχρι στιγμής στην Ελλάδα, αλλά και σε χώρες της ευρωπαϊκής περιφέρειας, όπως οι χώρες της Βαλτικής και τα Βαλκάνια.
Στην πραγματικότητα πρόκειται για την επιβεβαίωση του κλασικού σχήματος πως ο νεοφιλελευθερισμός προβλέπει ελευθερία μόνο για το κεφάλαιο. Για τους πολίτες και την κοινωνία η τρέχουσα ή οποιαδήποτε επερχόμενη πανδημία ή παγκόσμια κρίση, όσο δεν αντιμετωπίζεται σθεναρά και αποτελεσματικά, θα αποτελεί μια δαμόκλεια σπάθη που θα κρέμεται πάνω από τα κεφάλια του λαού. Όσο δεν προετοιμάζονται η οικονομία και η κοινωνία να αντιμετωπίσουν νέες προκλήσεις, τόσο οι κυβερνώντες θα τις χρησιμοποιούν ως απειλή και θα επιβάλλουν -αργά πια- μέτρα καταστολής και καταπίεσης των φτωχότερων τάξεων.
Δεν πρέπει επίσης να λανθάνει της προσοχής των εργαζομένων η συστηματική προσπάθεια μεγάλων επιχειρηματικών ομίλων να εγκαταστήσουν με την ανοχή κυβερνήσεων μεθόδους ελέγχου στους τόπους εργασίας με τις οποίες παρακολουθούν τις κινήσεις εργαζομένων τους (χαρακτηριστικό παράδειγμα η Amazon). Σε ευρύτερο επίπεδο, η σύμβαση κρατών με αμφιλεγόμενες ιδιωτικές εταιρείες, όπως η Palantir, με άγνωστο περιεχόμενο και άγνωστο σκοπό, εντείνει τις ανησυχίες για παραβίαση ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων των πολιτών.
Η άμεση προτεραιότητα
Όλα όσα αναφέρθηκαν προηγουμένως δεν αποτελούν μια συζήτηση για το μακροπρόθεσμο μέλλον ή αναζητήσεις μελλοντολογικού ιδεολογικού χαρακτήρα. Η πραγματικότητα και οι νέοι κίνδυνοι επιβάλλουν τη χάραξη μιας άμεσης, κατανοητής στρατηγικής από τα κόμματα της Αριστεράς και του προοδευτικού τόξου ικανής να οικοδομήσει ξανά την ενότητα όσων εργαζομένων φρόντισαν να επιζήσει η κοινωνία κατά την περίοδο της πανδημίας. Διότι μ’ αυτούς θα υφανθεί το πλέγμα προστασίας του μέλλοντος.
Κρίσιμο ρόλο διαδραματίζει το Δημόσιο, καθώς δεν αρκεί πια να παίζει τον ρόλο του τροχονόμου των ιδιωτικών συμφερόντων, που σε τελική ανάλυση φάνηκαν εντελώς ανίκανα να διαχειριστούν την πανδημική κρίση (και μόνο η επισκόπηση του χώρου της Υγείας αρκεί για να πειστεί και ο πιο δύσπιστος). Το δημοκρατικό Δημόσιο θα είναι ο φορέας και ο καταλύτης για την κοινωνική προστασία σε όλα τα πεδία.
Και χωρίς την άμεση κοινωνική κίνηση, χωρίς τις μάχες του λαού και των πρωτοπόρων κομματιών της κοινωνίας, δημόσιος τομέας ικανός, λειτουργικός και δημοκρατικός δεν μπορεί να υπάρξει.
Σε τελική ανάλυση, ο Μητσοτάκης και οι συν αυτώ προετοιμάζουν ένα μέλλον διάλυσης και κατακερματισμού της κοινωνίας. Τώρα πρέπει να παρέμβει ο λαϊκός και κοινωνικός παράγοντας για να το ανατρέψει.
