Στις αρχές Σεπτεμβρίου ο γάλλος Πρόεδρος Εμμανουέλ Μακρόν ανακοίνωσε την ανασύσταση του Γραφείου Σχεδιασμού δηλώνοντας: «για να ξανανακαλύψουμε την αίσθηση του μακροπρόθεσμου, διότι η διακυβέρνηση δεν είναι μόνο διαχείριση κρίσεων» (Economist 05.09.20). Το «Γραφείο Σχεδιασμού» είχε ιδρυθεί το 1946 από τον Ντε Γκωλ στο πλαίσιο της σχεδιασμένης μεταπολεμικής ανασυγκρότησης της Γαλλίας και στελεχώθηκε με υψηλού επιπέδου υπαλλήλους της δημόσιας διοίκησης, κατά κανόνα αποφοίτους της γαλλικής σχολής δημόσιας διοίκησης («ΈΝΑ»), με πρώτο επικεφαλής του τον Ζαν Μονέ. Το Γραφείο αυτό αποτέλεσε βασικό μοχλό καθοδήγησης και σχεδιασμού της μεταπολεμικής ανάπτυξης της χώρας και σήμερα καλείται να παίξει κεντρικό ρόλο στη μετάβαση στην 4η Βιομηχανική Επανάσταση.
Μετά το ξέσπασμα της πανδημίας πολλές κυβερνήσεις αλλά και λοιπές πολιτικές δυνάμεις, ανεξάρτητα από τις ιδεολογικό-πολιτικές τους καταβολές, κατανόησαν ότι είναι επιτακτική η πολύ γενναία παρέμβαση του κράτους. Κάποιες προσεγγίσεις μιλάνε για μια απλή παρένθεση που θα επιτρέψει να επανέλθουμε στην «κανονικότητα» της κυριαρχίας της αγοράς, ενώ άλλες πρεσβεύουν ότι ίσως ήρθε η στιγμή να συνειδητοποιήσουμε τη σημασία του σχεδιασμού της αναπτυξιακής διαδικασίας. Όπως λέει ο Pisani –Ferry, π. Πρόεδρος του «Γραφείου Σχεδιασμού»: «ο σχεδιασμός δεν έχει γίνει η νέα ορθοδοξία, ωστόσο δεν είναι πια ταμπού».
Η ελληνική κυβέρνηση όμως τοποθετείται πολύ μακράν από τον ιδεολογικά συγγενή της Πρόεδρο της Γαλλίας, παρόλο που η υπερδεκαετής κρίση βύθισε τη χώρα μας σε μια καταστροφική δίνη, οι επιπτώσεις της οποίας επιτάθηκαν λόγω της πανδημίας. Μια εύλογη εξήγηση της γαλλικής κεντρικής επιλογής έναντι της ελληνικής κοντόφθαλμης αδιαφορίας, πιθανόν προκύπτει από την διαφορετική προϊστορία των δύο χωρών και όχι από τις δευτερεύουσας σημασίας ιδεολογικές διαφορές των δύο κυβερνήσεων. Η Γαλλία στάθηκε παραδοσιακά στην πρωτοπορία (τουλάχιστον των Δυτικών χωρών) του οικονομικού σχεδιασμού, ενώ η Ελλάδα ακολουθούσε πάντα βραδυπορούσα και με πενιχρά αποτελέσματα.
Η κρίση ωστόσο δεν είναι συγκυριακή και για την υπέρβασή της συγκρούονται δύο διαφορετικές λογικές: από τη μία η «φτηνή ανάπτυξη», που επιδιώκει η κυβέρνηση. Δηλαδή, η ανάπτυξη που επιδιώκεται μέσα από τα υφιστάμενα χαμηλής τεχνολογικής εξειδίκευσης πλεονεκτήματα της χώρας, την περαιτέρω ευελιξία στην αγορά εργασίας, τις επιπλέον ιδιωτικοποιήσεις, τoν επιπρόσθετο περιορισμό των κανόνων (προστασίας του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος), ώστε να καταστεί ελκτική σε μεγάλες επενδυτικές πρωτοβουλίες. Το «αναπτυξιακό» αυτό υπόδειγμα, το οποίο ήδη στον ένα χρόνο αποδίδει πολύ πενιχρά αποτελέσματα, ενισχύει τις ανώτερες εισοδηματικές τάξεις (και μόνο βραχυπρόθεσμα χωρίς κάποιο αναπτυξιακό αποτύπωμα και χωρίς μεσομακροχρόνια αποτελέσματα), ευαγγελιζόμενο ότι στη συνέχεια θα επέλθει «διάχυση του πλούτου προς τα κάτω».
Η λογική αυτή πλέον διαψεύδεται τόσο από τη διεθνή εμπειρία όσο και από τη διεθνή βιβλιογραφία και ακολουθεί τη δοκιμασμένη στη χώρα μας στήριξη των κατεστημένων συμφερόντων (κατασκευές, μεταφορές, τουρισμός), χωρίς έμφαση στις νέες τεχνολογίες και στη γνώση και χωρίς την ουσιαστική μεταρρύθμιση της δημόσιας διοίκησης. Επιλέγεται δηλαδή ξανά η «εύκολη» ανάπτυξη, ο «βραχυπροθεσμισμός» όπως λέει ο Τάσος Γιαννίτσης. Την «εύκολη» ανάπτυξη έρχεται να προκρίνει και να «νομιμοποιήσει» το προσχέδιο του αναπτυξιακού σχεδίου, που συντάσσεται ad hoc και όχι στα πλαίσια μιας συγκροτημένης δομής από την «ομάδα Πισσαρίδη» στην οποία το ανέθεσε η κυβέρνηση.
Η «άλλη» λογική αντιδιαστέλλεται προς το κυβερνητικό «σχέδιο», προβάλλοντας την ανάγκη για έναν τελείως διαφορετικό αναπτυξιακό προσανατολισμό που στηρίζεται στο συγκριτικό πλεονέκτημα της χώρας: το υψηλής ποιότητας ανθρώπινο δυναμικό με βασική στόχευση την βιομηχανία του 21ου αιώνα που θα βασίζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό στην γνώση. Η πρόσφατη ελληνική κρίση δεν ήταν μόνο κυκλική ή συγκυριακή. Ήταν κρίση διαρθρωτική, κρίση αναπτυξιακού υποδείγματος. Επομένως, η αύξηση απλώς του ΑΕΠ χωρίς «φυγή προς τα εμπρός», χωρίς αλλαγή αναπτυξιακού υποδείγματος, δεν αρκεί για την υπέρβασή της. Απαιτείται ο στρατηγικός μετασχηματισμός της ελληνικής οικονομίας, σε μια προηγμένη οικονομία της γνώσης, με ταυτόχρονη μείωση των κοινωνικών/περιφερειακών ανισοτήτων και με άμεσες παρεμβάσεις για την αντιμετώπιση των σοβαρών δημοσιονομικών προβλημάτων της πανδημίας.
Η χώρα διέρχεται μια τετραπλή κρίση:
α) Κρίση οικονομική ιστορικών διαστάσεων (εκτόξευση του χρέους, έλλειμμα στο εξωτερικό ισοζύγιο, δημοσιονομικό και πρωτογενές έλλειμμα, αύξηση ανεργίας κ.λπ.).
β) κρίση γεωστρατηγική ως αποτέλεσμα της αυξανόμενης έντασης με την Τουρκία, η οποία όμως φαίνεται να αντιμετωπίζεται χωρίς ολοκληρωμένη εθνική στρατηγική και χωρίς ουσιαστική έμπρακτη διεθνή στήριξη,
γ) κρίση υγειονομική, καθώς η πανδημία ενέσκηψε πιο απειλητική, χωρίς να αξιοποιηθεί ο χρόνος που «αγοράσαμε» με το lockdown για την ενίσχυση του δημόσιου συστήματος υγείας, και χωρίς συγκεκριμένο πλάνο για το άνοιγμα των συνόρων στον τουρισμό, παρά μόνο με τη στοχευμένη διαρκή επίκληση της ατομικής ευθύνης των πολιτών.
δ) Προσφυγικό μεταναστευτικό. Και στις τέσσερις περιπτώσεις, που συνιστούν αναμφίβολα πολύ δύσκολα προβλήματα, η κυβέρνηση δίνει έμφαση στην επικοινωνία, στην «εικόνα», κυρίως του αρχηγού της. Με αυτή την έννοια, θα λέγαμε πως η στάση της κυβέρνησης προσθέτει ακόμη μια κρίση στις τέσσερεις προηγούμενες: μια κρίση πολιτική, αποσταθεροποίησης του πολιτικού συστήματος που οδηγείται σε ακραία πόλωση.
Σε αυτές πρέπει να προστεθεί και η περιβαλλοντική κρίση (πυρκαγιές, πλημμύρες, κυκλώνες πρωτοφανέρωτης ισχύος), η οποία εκτός από τις προφανείς επιπτώσεις στη φύση, επισύρει πλέον και δυσβάσταχτα δημοσιονομικά κόστη). Ο σχεδιασμός πρέπει πλέον να αντιμετωπίζει τα κατά το παρελθόν «ακραία» αυτά φαινόμενα, ως μάλλον συνήθη προβλήματα. Το πέρασμα του «Ιανού» τις προηγούμενες ημέρες, ανέδειξε και πάλι πόσο αθωράκιστη είναι η ζωή μας, φάνηκε και πάλι η αδυναμία της πολιτικής προστασίας αλλά και τα βαθύτερα προβλήματα: αυθαίρετη δόμηση, μπάζωμα ρεμάτων κτλ.
Περισσότερο από ποτέ, επομένως, είναι απαραίτητος ο κεντρικός σχεδιασμός με μακρά πνοή. Στη δύσκολη αυτή συγκυρία έχει δοθεί στη χώρα μια πολύ μεγάλη ενίσχυση από το Ταμείο Ανάκαμψης. Η συνδυασμένη αξιοποίηση αυτού του ποσού με τις εισροές από το νέο ΕΣΠΑ δίνουν τη δυνατότητα για πολύ σημαντικές παρεμβάσεις ευρείας κλίμακας χωρίς περιθώρια για κατασπατάληση σε ατελέσφορα και ξεπερασμένα πειράματα ή για προνομιακή αξιοποίηση από κάποιους «ημέτερους». Η διαχείριση του σημαντικού αυτού πακέτου ενίσχυσης είναι ζωτικό να ενταχθεί σε μια μεσομακρόθεσμη ανθρωποκεντρική στρατηγική για την αλλαγή του αναπτυξιακού υποδείγματος με στόχο μια βιώσιμη, δίκαιη και τεχνολογικά προηγμένη οικονομία και κοινωνία.
Οι ανησυχίες για το αύριο είναι πολλές και κυρίως βάσιμες. Η χώρα βρίσκεται σε «κόκκινο» συναγερμό, καθώς η πανδημία σε συνέχεια της μνημονιακής κρίσης, αυξάνει τα ήδη δυσβάσταχτα βάρη που θα κληθούμε ως πολίτες να αποπληρώσουμε. Επίσης, ας μην ξεχνάμε πως η χώρα μας σε καμία περίπτωση δεν ξεπέρασε τον κίνδυνο δημοσιονομικής ασφυξίας Ήδη του χρόνου μπορεί η ΕΕ να ζητήσει ισοσκελισμένα ή πλεονασματικά δημοσιονομικά και ούτως ή άλλως τα περιθώρια είναι στενά, μπροστά μας έχουμε μόλις μια δεκαετία που τα ποσά που πρέπει να δίνουμε για την αποπληρωμή του δημόσιου χρέους δεν είναι δυσβάσταχτα. Στο διάστημα λοιπόν αυτό θα πρέπει να λύσουμε βασικά αλλά δύσκολα και διαχρονικά προβλήματα και κυρίως να δρομολογήσουμε την μετάβαση της χώρας σε ένα άλλο παραγωγικό υπόδειγμα.
Πρέπει λοιπόν να γίνει άμεσα αντιληπτή η κρισιμότητα των στιγμών και να δοθούν ώριμες και ρεαλιστικές απαντήσεις στα κρίσιμα ερωτήματα που θέτει η πρωτόγνωρη υγειονομική και δημοσιονομική κρίση σχετικά με την αναπτυξιακή πορεία της χώρας. Πρέπει να αφυπνισθούμε από το λήθαργο της καθημερινά προβαλλόμενης πλασματικής εικόνας και να διεκδικήσουμε συνολικές και οριζόντιες ανθρωποκεντρικές λύσεις, στη βάση μακροχρόνιων πολιτικών συναινέσεων και στρατηγικών στοχεύσεων. Σε αυτή την κατεύθυνση η «προγραμματική αντιπολίτευση» είναι ο μόνος αποτελεσματικός δρόμος.
*Ο Λόης Λαμπριανίδης είναι Καθηγητής του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, τ. Γενικός Γραμματέας Ιδιωτικών Επενδύσεων του Υπουργείου Οικονομίας & Ανάπτυξης
