Τι σήμαινε να μεταναστεύει κανείς στην Ελλάδα επί δικτατορίας ή/και λίγο αργότερα; Ένα ερώτημα που δύσκολα περνάει από το μυαλό των σημερινών Ελλήνων. Στον δημόσιο διάλογο η μετανάστευση προς τη χώρα μας αντιμετωπίζεται ως ένα πρόσφατο φαινόμενο, που ξεκινάει με το κύμα μετανάστευσης από την Αλβανία τη δεκαετία του 1990.
«Μου είχε φανεί ενδιαφέρον όταν η μητέρα μου, η οποία είχε έρθει στην Ελλάδα από την Αιθιοπία το 1970, μου περιέγραφε στις επετείους της 17ης Νοεμβρίου πώς έζησε η ίδια το βράδυ του Πολυτεχνείου. Δούλευε τότε σε ένα σπίτι στην Κυψέλη και την είχαν στείλει να κάνει μια δουλειά έξω. Οι δρόμοι ήταν άδειοι, είχε παντού αστυνομία και θυμάται πώς την κοιτούσαν οι αστυνομικοί, θυμάται την ατμόσφαιρα... Είναι απλώς μια ιστορία, χωρίς αναγκαστικά μεγάλη κορύφωση, αλλά μου θύμισε ότι αποτελεί εμπειρία που μοιράζεται μια μετανάστρια με τις Ελληνίδες στην καταγωγή». Η Σεμπένε Ισέτε, γεννημένη στην Ελλάδα από γονείς μετανάστες, μεγάλωσε συνειδητοποιώντας κάθε μέρα ότι υπάρχουν πολλές, άγνωστες μαρτυρίες γυναικών και ανδρών που είχαν έρθει πριν πολλά χρόνια στην Ελλάδα, από την πρώτη φορά δηλαδή που ο ελληνικός λαός ήρθε σε επαφή με το φαινόμενο της μετανάστευσης.
«Άκουγα στην αιθιοπική κοινότητα, στη συγκρότηση της οποίας έπαιξε μεγάλο ρόλο και ο πατέρας μου, τις αφηγήσεις των ανθρώπων οι οποίοι ήταν οι πρώτοι που έπρεπε να ενταχθούν, να δώσουν αγώνα για να ανήκουν κάπου, οι πρώτοι που χρειάστηκε να εξηγήσουν ότι είναι μετανάστες, να προσπαθήσουν να βγάλουν χαρτιά. Η μετανάστευση προς την Ελλάδα δεν ξεκίνησε το 1990. Η συζήτηση για το μεταναστευτικό είναι κάπως ελλιπής αν δεν το έχουμε υπόψη αυτό» αναφέρει η Σ. Ισέτε στην ΑΥΓΗ της Κυριακής.
Με τις ιστορίες μεταναστών που ήρθαν τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 (η εύρεση των οποίων έγινε με τη συμβολή του Ελληνικού Φόρουμ Μεταναστών) επιχειρεί η ίδια να συνθέσει τη λιγότερο γνωστή ιστορία της μετανάστευσης προς την Ελλάδα τη συγκεκριμένη περίοδο. Η αφορμή; «Όταν επισκέφθηκα το Έλις Άιλαντ, πριν περίπου τέσσερα χρόνια, όπου υπάρχει Μουσείο Μετανάστευσης, εντυπωσιάστηκα από τα δεδομένα που είχαν διατηρηθεί, από τον τρόπο με τον οποίο διατηρήθηκε η μνήμη σε αυτόν τον χώρο, εκεί όπου “καταγράφονταν” οι μετανάστες πριν να προχωρήσουν στην ενδοχώρα. Αρχείο που επιτρέπει στους Αμερικανούς να δουν τη σύνδεσή τους με τη μεταναστευτική τους προέλευση».
Ενα ψηφιακό αρχείο διατηρεί πλέον και το πρότζεκτ Our Stories, που «ανέβηκε» έπειτα από δουλειά σχεδόν ενός χρόνου στον διαδικτυακό αέρα και αναδεικνύει τις μεταναστευτικές κοινότητες ως κομμάτι της Ιστορίας της Αθήνας.
Δεν είχαν ξαναδεί μαύρη γυναίκα...
Πόσο φιλόξενος ήταν ο ελληνικός λαός απέναντι στους ανθρώπους που έφτασαν εδώ τις δεκαετίες του 1970 και του 1980; Όσοι και όσες μίλησαν στην Σ. Ισέτε αναφέρουν σε γενικές γραμμές «κάτι το αδιάφορο», οι μετανάστες τότε «έμοιαζαν με ένα παράξενο φρούτο». Άλλωστε, εξηγεί η ερευνήτρια, «οι περισσότεροι έρχονταν για σπουδές ή δουλειά και δεν είχαν εξαρχής σκοπό να εγκατασταθούν μόνιμα. Δεν υπήρχε το αντανακλαστικό της απειλής. Τους κοίταζαν περίεργα -όχι επιθετικά- επειδή... ήταν μαύροι».
Η Λίνα, για παράδειγμα, ήρθε στην Αθήνα από το Κονγκό το 1982, 20 ετών. Τα πράγματα ήταν δύσκολα επειδή δεν ήξερε ελληνικά και «οι ξένοι ήταν ακόμα λίγοι στην Ελλάδα». Οι άνθρωποι την κοιτούσαν με τρόπο που την έκανε να νιώθει άσχημα. «Λες, γιατί με κοιτάνε έτσι; Δεν είχαν δει ακόμα μαύρη γυναίκα! Ξέρεις, εμείς στην Αφρική κάνουμε τα μαλλιά μας κάπως. Το ένιωθες μέσα σου ότι είμαι σε μια χώρα που δεν ξέρουν για τους μαύρους. Ήταν λίγο δύσκολα» περιγράφει. Ο Ιωσήφ από την Αίγυπτο -ακούμε απόσπασμα από άλλη ιστορία του πρότζεκτ- αναφέρει ότι οι Έλληνες «αγκάλιασαν και αγαπάνε τους μετανάστες», αλλά έβαζαν πάντα ως όριο «να είναι (ο μετανάστης) πάντα από κάτω», αν ανέβει λίγο κοινωνικά, «δεν πάνε καλά τα πράγματα». Ο Ιωσήφ ήταν υποψήφιος στις αυτοδιοικητικές εκλογές του 2010. Απόφαση του ΣτΕ, τρία χρόνια μετά, ακύρωσε το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι για τους μετανάστες.
«Μέσα από τις συνεντεύξεις βλέπεις πώς σταδιακά αλλάζουν τα πράγματα στην Ελλάδα, πώς πήγαν τα παιδιά τους σχολείο, πώς έχτισαν ξανά τη ζωή τους εδώ, αλλά και πώς δεν έχουν βελτιωθεί ορισμένα ζητήματα» λέει η Σ. Ισέτε.
Η Αθήνα είναι το σπίτι τους
Οι άνθρωποι κάνουν επί της ουσίας τον απολογισμό της ζωής τους. Από τους περισσότερους συνομιλητές της αντλεί μια γαλήνια αίσθηση, μια ζεστασιά: «Έχουν φτιάξει τις ζωές τους εδώ, έχουν τον κύκλο τους και τους φίλους τους. Κάποιοι λένε ότι έχει χειροτερέψει η κατάσταση σήμερα, διότι υπάρχουν περισσότερο καχύποπτοι άνθρωποι, αλλά δεν είναι το κύριο αυτό. Οι αφηγήσεις τους συμπεριλαμβάνουν πολλές δυσκολίες αλλά και σημαντικές νίκες. Νίκες των κοινοτήτων ειδικότερα και ταυτόχρονα του συνόλου της κοινωνίας».
Αλλωστε, η Ελλάδα είναι πλέον η πατρίδα τους. Η Ελένη ήρθε στην Ελλάδα από την Αιθιοπία το 1979. Έπαιρνε το λεωφορείο για να γνωρίσει την Αθήνα απ’ άκρη σ’ άκρη, τη διαδρομή με το τελεφερίκ στον Λυκαβηττό δεν θα την ξεχάσει ποτέ. Δούλεψε ως νοσοκόμα και «φτιάχνει τα ελληνικά φαγητά πολύ νόστιμα». «Τώρα εγώ είμαι Ελληνίδα, τελείωσε. Να σκεφτείς, όταν πάω στην Αιθιοπία [...], δεν μου φαίνεται ότι είναι η χώρα μου. Όταν γυρίζω εδώ στην Ελλάδα, μόλις δω τη θάλασσα, δεν μπορείς να φανταστείς τι χαρά αισθάνομαι. Μια ασφάλεια, λέω “μπήκα σπίτι μου, στη χώρα μου”. Δεν είναι περίεργο;»
Φοιτητές το '70, εργαζόμενοι μετά, αλλά δύσκολα βγάζουν σύνταξη τώρα
Ενα ιδιαίτερα ελκυστικό κομμάτι στο πρότζεκτ της Σ. Ισέτε, το οποίο υλοποιήθηκε με την υποστήριξη της υποτροφίας «Landecker Democracy» του ιδρύματος Humanity In Action, είναι η δυνατότητα που έχει ο επισκέπτης να περιηγηθεί στις γειτονιές της Αθήνας μέσα από τις ιστορίες και τα μάτια των μεταναστ(ρι)ών.
Πατώντας στα εικονίδια του χάρτη οδηγούμαστε σε αποσπάσματα για την εργασία, την κατοικία, την ένταξη όσων διαμένουν στην εκάστοτε γειτονιά. «Είναι εργαλείο που δίνει στη μνήμη των μεταναστών μια χωρική διάσταση, οδηγεί σε ένα γεφύρωμα δείχνοντας τις κοινές εμπειρίες, δίνει το στίγμα των κοινοτήτων. Είναι οι άνθρωποι της διπλανής πόρτας».
Η μνήμη συνδέεται έτσι με χωρικά σημεία αναφοράς. «Ο χώρος δεν αποτελεί τη σκηνή πάνω στην οποία διαδραματίζονται τα γεγονότα ή ανακαλούνται οι αναμνήσεις, αλλά συνδιαμορφώνει το βίωμα και την ανάμνηση και επανανοηματοδοτείται από αυτά» τονίζει η Μαριλένα Κουκούλη, ερευνήτρια προφορικής ιστορίας. Η εμπειρία της εγκατάστασης στην Αθήνα είχε να κάνει και με το φύλο. Βλέπουμε ότι οι άντρες έρχονταν συνήθως για σπουδές (και είχαν κάποια εξασφάλιση τρόπον τινά), ενώ οι γυναίκες απευθείας για δουλειά και, άρα, σε αρκετές περιπτώσεις, στήριζαν αυτές οικονομικά τους άντρες, κάτι που έμοιαζε αντιφατικό τη δεκαετία του '70».
Αντε να αποδείξεις τα 40 χρόνια διαμονή
Σημείο καμπής για όλους/ες, για την αίσθηση του ανήκειν, είναι η νομιμοποίηση. Η Άννα από τις Φιλιππίνες διηγείται πόσο η απουσία νομιμοποιητικών εγγράφων επηρέασε τη σχέση της με την πόλη - την έκανε αόρατη. «Δεν πήγαινα πουθενά γιατί φοβόμουν ότι κάποιος θα μας πιάσει». Αντίθετα, η Λορέτα από τη Σιέρα Λεόνε, όταν έχασε προσωρινά την άδεια παραμονής, απαλλάχθηκε από τον φόβο και αισθάνθηκε πιο ελεύθερη να διεκδικήσει τα δικαιώματα της κοινότητάς της.
Είναι κάτι που δεν μπορεί να το συλλάβει ένας Έλληνας. «Ακολουθεί το μείζον πρόβλημα της σύνταξης, πώς αυτοί οι άνθρωποι που έζησαν επί δεκαετίες εδώ θα γεράσουν στην Ελλάδα» συνοψίζει η Σ. Ισέτε. Οι μετανάστες πρέπει να έχουν συμπληρώσει 40 χρόνια μόνιμης και νόμιμης διαμονής στην Ελλάδα, κάτι δύσκολο για πολλούς ανθρώπους που δεν κατάφερναν να ανανεώνουν τις άδειες διαμονής. Άλλωστε, η πρώτη συντονισμένη διαδικασία νομιμοποίησης ξεκίνησε το 1998 (με τα Προεδρικά Διατάγματα 358/1997 και 359/1997) και μεγάλη μερίδα πολιτών χωρών εκτός Ε.Ε. καθώς και πολιτογραφηθέντων Ελλήνων αδυνατεί να αποδείξει τα 40 χρόνια διαμονής.
Προφορική ιστορία και υποκειμενικότητα
Η μεθοδολογία του πρότζεκτ «επιτρέπει στους ίδιους τους ανθρώπους να αφηγηθούν την πορεία της ζωής τους - όχι υπό την έννοια ότι η Σ. Ισέτε τους έδωσε φωνή. «Τους έδωσα απλά το μικρόφωνο για να ακουστούν ευρύτερα ιστορίες που ήταν εδώ και δεκαετίες γνωστές στις κοινότητες».
Η προφορική ιστορία αναδεικνύει την οπτική των υποκειμένων (μετανάστες, ΛΟΑΤΚΙ, εργατική τάξη κ.ά.) που έχουν αποκλειστεί από την κυρίαρχη αφήγηση, την «εθνικά ορθή» αφήγηση των «μεγάλων» ανδρών και των γεγονότων που συνιστούν «ορόσημα». Μέσω αυτής, επισημαίνει η Μ. Κουκούλη, έρχονται στο φως στοιχεία της καθημερινότητας, αλλά και τα βιώματα των ανθρώπων. Δεν ελλοχεύει, αναρωτιέται κανείς, ο κίνδυνος της υποκειμενικότητας; «Υποκειμενικότητα και μεροληψία υπάρχει και στα γραπτά τεκμήρια και στα επίσημα αρχεία. Η προφορική ιστορία, μας θυμίζει ο Portelli, εστιάζει περισσότερο στα νοήματα παρά στα γεγονότα, οι προφορικές μαρτυρίες μάς αποκαλύπτουν όχι μόνο τι έκαναν οι άνθρωποι, αλλά και τι ήθελαν να κάνουν, τι πίστευαν πως έκαναν και τι πιστεύουν σήμερα ότι έκαναν. Άρα, ακόμη και οι “αναληθείς” δηλώσεις παραμένουν ψυχολογικά αληθείς για τους αφηγητές και είναι εξίσου σημαντικές με τα “πραγματικά γεγονότα”, φωτίζοντας το πώς οι αφηγητές ερμηνεύουν το παρελθόν και το παρόν και τι προσδοκούν για το μέλλον».
Η Μ. Κουκούλη προκρίνει την καθιέρωση προγραμμάτων προφορικής ιστορίας στα σχολεία, ώστε οι μαθητές να εμπλακούν ενεργά με την ιστορική μεθοδολογία και να καλλιεργήσουν δεξιότητες αναλυτικής και κριτικής σκέψης, αλλά και ενσυναίσθηση. Να δουν και να ακούσουν αντιθετικές μαρτυρίες για ένα ιστορικό γεγονός. «Η εξοικείωση με την πολυπρισματικότητα διευκολύνει την κατανόηση της υποκειμενικότητας της πρόσληψης ενός γεγονότος και είναι αναγκαία για την κριτική προσέγγιση του παρελθόντος, αλλά και του παρόντος - κάτι που λείπει από τα παραδοσιακά μοντέλα διδακτικής της Ιστορίας» υπογραμμίζει.
Μπορείτε να δείτε τις ιστορίες ανά γειτονιά μέσω διαδραστικού χάρτη
