Ορισμένες βασικές μέριμνες για την προσβασιμότητα του περιεχομένου των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης στα άτομα με αναπηρία έχουν υιοθετηθεί στις ευρωπαϊκές τηλεοράσεις, τα τελευταία χρόνια και στην ελληνική. Η ενσωμάτωση στο Εθνικό Δίκαιο των ευρωπαϊκών Οδηγιών έχει επιβάλει στους τηλεοπτικούς σταθμούς να εφαρμόσουν κανόνες και πρωτόκολλα για τα άτομα με προβλήματα ακοής κυρίως, αλλά και με προβλήματα όρασης.
Νέες δυνατότητες
Η υποχρεωτική μετάδοση των ειδήσεων και στη νοηματική γλώσσα (ή ακόμη και των διαγγελμάτων, κρατικών ανακοινώσεων κ.λπ.) είναι μια κατάκτηση του αναπηρικού κινήματος της προηγούμενης δεκαετίας. Πλέον, πολλά προγράμματα -ενδεχομένως όχι αρκετά ακόμη- βοηθούσης και της ψηφιακής τεχνολογίας, στη δημόσια και ιδιωτική τηλεόραση, δίνουν τη δυνατότητα για υποτιτλισμό προκειμένου να γίνουν προσβάσιμα σε άτομα με προβλήματα ακοής. Τέτοια προγράμματα είναι κυρίως ταινίες, αλλά και ελληνικές σειρές μυθοπλασίας και ντοκιμαντέρ.
Η ανάδειξη των δικαιωμάτων πρόσβασης των ατόμων με μναπηρία στην ενημέρωση, στην ψυχαγωγία και στον αθλητισμό είναι ο στόχος της ημερίδας που οργανώνει αύριο Δευτέρα η Γενική Γραμματεία Ενημέρωσης και Επικοινωνίας. Η ημερίδα, με τίτλο «Άτομα με Αναπηρία και ΜΜΕ», επιχειρεί μια προσέγγιση στο δικαίωμα πρόσβασης στα ΜΜΕ, στον τρόπο προβολής των ΑμεΑ στην ψυχαγωγία, την ενημέρωση, αλλά και διαμέσου του αθλητισμού.
Κλισέ και στερεότυπα
Παρά τα βήματα στον τομέα της προσβασιμότητας στο τηλεοπτικό προϊόν, οι αναπαραστάσεις της αναπηρίας στα ΜΜΕ παραμένει η ίδια εδώ και χρόνια: κλισέ και στερεότυπα. Σύμφωνα μάλιστα με έρευνες, δεν πρόκειται πραγματικά για την εικόνα ή την αναπαράσταση της αναπηρίας, αλλά την αναπαράσταση βλάβης (impairment): εικόνες όπου η αναπηρία θεωρείται ότι είναι η βλάβη σχεδόν χωρίς πολιτική σημασία ή κοινωνική δομή. Ο διαχωρισμός μεταξύ βλάβης (impairment) και αναπηρίας (disability) αποτελεί κομβική διάκριση: η πρώτη έννοια αναφέρεται στη δυσλειτουργία, ενώ η δεύτερη στον περιορισμό που η δυσλειτουργία αυτή προκαλεί στη ζωή των ατόμων που τη φέρουν, επειδή η κοινωνία δεν έχει λάβει καθόλου ή έχει λάβει ελάχιστη μέριμνα για τα άτομα αυτά, με αποτέλεσμα να τα αποκλείει από τις δραστηριότητές της.
Η μελέτη «Αναπαραστάσεις της αναπηρίας στα ΜΜΕ» (2020) που πραγματοποίησε στο ΕΑΠ η Τάνια Κατσάνη, με επίβλεψη της Δέσποινας Χρονάκη, αποτυπώνει με τον καλύτερο τρόπο όχι μόνο τις αναπαραστάσεις, αλλά και τις δημοσιογραφικές πρακτικές που αναπαράγουν τα στερεότυπα. Επικαλούμενη βιβλιογραφικές αναφορές, η μελέτη παραθέτει επτά μορφές στερεοτυπικής αναπαράστασης των ατόμων με αναπηρία, όπως έχουν εντοπιστεί στον ξένο κινηματογράφο από τις απαρχές του: 1) Άτομα με αναπηρία ως άξια οίκτου και λύπησης. 2) Άτομα με αναπηρία ως «ήρωες». 3) Άτομα με αναπηρία ως εγκληματίες. 4) Άτομα με αναπηρία ως «καλύτερα να πεθάνουν». 5) Άτομα με αναπηρία επειδή τους αξίζει. 6) Άτομα με αναπηρία ως επιβάρυνση τόσο για την οικογένεια όσο και για την κοινωνία. 7) Ως άτομα που δεν μπορούν να ζήσουν μια επιτυχημένη ζωή.
Είναι πολύ συχνό το φαινόμενο στις αναπαραστάσεις των τελευταίων δεκαετιών άτομα με αναπηρία να παρουσιάζονται υπό το πρίσμα άλλων δεξιοτήτων που θεωρητικά αντικαθιστούν ή καλύπτουν την αναπηρία που έχουν. Τέτοιες μορφές αφήγησης προχωρούν παράλληλα με την εδραίωση όρων όπως «άτομα με ειδικές δεξιότητες». Έτσι οι ανάπηροι, από αντικείμενα οίκτου, γίνονται σούπερ ήρωες.
Σε έναν Οδηγό που είχε εκδώσει η ΓΓΕΕ το 2007 αναφέρονταν εκφράσεις που χρησιμοποιούνταν από τους δημοσιογράφους και απέδιδαν υπερφυσικές δυνάμεις σε ΑμεΑ -οι οποίες τονιζόταν ότι θα πρέπει να αποφεύγονται με κάθε τρόπο- όπως η έκφραση «βλέπει με τα μάτια της ψυχής» για ένα τυφλό άτομο. Ή «πετάει με τα φτερά της ψυχής» για ένα άτομο με κινητικά προβλήματα. Η ορολογία που χρησιμοποιείται για τα άτομα με αναπηρία μπορεί να αντανακλάται και να επηρεάζει τη στάση απέναντί τους. Οι αρνητικές αναφορές μπορεί να διαιωνίσουν τις αρνητικές στάσεις και τα στερεότυπα.
Η κυρίαρχη προσέγγιση
Στην ειδησεογραφία την τελευταία δεκαετία δύο θεματικές σχετικές με την αναπηρία κυριάρχησαν στον ελληνικό Τύπο: δημοσιεύματα σχετικά με ανάπηρους «μαϊμού» και ρεπορτάζ σχετικά με αθλητές με αναπηρία που ονομάστηκαν «ήρωες».
Ο όρος ανάπηροι «μαϊμού» χρησιμοποιήθηκε το 2012, με πηγές τα δελτία Τύπου του υπουργείου Υγείας και αφορούσε τον επανέλεγχο της κατάστασης της αναπηρίας ατόμων που ελάμβαναν αναπηρικά επιδόματα και συντάξεις έπειτα από εντολή του ΔΝΤ. Χιλιάδες επιδόματα και συντάξεις κόπηκαν τότε, καθώς άλλαξε ο τρόπος αξιολόγησης της αναπηρίας και χιλιάδες πολίτες υποχρεώθηκαν να μαζέψουν από την αρχή δικαιολογητικά και ιατρικές βεβαιώσεις.
Ειδικά τα θέματα που αφορούν «ήρωες» περιλαμβάνονται στα «charity stories», όπως τα αποκαλεί ο δημοσιογράφος με αναπηρία David M.Perry (2016), και όχι μόνο διαιωνίζουν το στίγμα της αναπηρίας, αλλά και αναπαριστούν τα άτομα με αναπηρία εστιάζοντας αποκλειστικά στην αναπηρία, αντί να τους αποδεχθούν ως ένα πολύπλευρο ανθρώπινο ον.
Ως αποτέλεσμα, οι δημοσιογράφοι μπορούν να υποθέσουν, για παράδειγμα, ότι το να πάρεις ένα απόσπασμα γονέα ή συντρόφου για τις σκέψεις και τα συναισθήματα ενός ατόμου με αναπηρία είναι αρκετό - αντί να πάρεις συνεντεύξεις απευθείας με το άτομο.
Η απεικόνιση ατόμων με αναπηρία με αξιοπρέπεια και σεβασμό στα Mέσα ενημέρωσης μπορεί να βοηθήσει στην προώθηση κοινωνιών ανεκτικότητας, χωρίς αποκλεισμούς. Τα άτομα με αναπηρία αποτελούν περισσότερο από το 15% του παγκόσμιου πληθυσμού, σύμφωνα με τον ΠΟΥ και την πολυπληθέστερη «μειονότητα». «Η δημοσιογραφική δεοντολογία οφείλει να δει την αναπηρία ως κομμάτι της ανθρώπινης ποικιλομορφίας, να την ορίσει ως τέτοια στους κώδικές της και να την προβάλει με αυτό τον τρόπο» σημειώνεται στη μελέτη.
