Τα τελευταία χρόνια, το αίτημα για ρύθμιση της λειτουργίας των big tech επανέρχεται διαρκώς στη δημόσια συζήτηση. Στο πλαίσιο του ψηφιακού μετασχηματισμού που συντελείται σε παγκόσμιο επίπεδο, δεν υπάρχει τομέας σε προσωπικό ή συλλογικό επίπεδο που να μην σχετίζεται άμεσα με τη συλλογή και την επεξεργασία δεδομένων των χρηστών. Οι εν λόγω εταιρείες έχουν εγκαθιδρύσει ολιγοπωλιακό καθεστώς και στις δύο αυτές οικονομικές δραστηριότητες, είτε πρόκειται για τη διατροφή, την εκπαίδευση, την εργασία, είτε ακόμα και τη διαχείριση της πληροφορίας σε κρίσιμες συνθήκες, όπως η πρόσφατη πολεμική σύρραξη.
Πλήθος πολιτικών δυνάμεων και κινημάτων, ΜΚΟ και διανοουμένων έχουν καταδείξει την κοινωνική παθογένεια που το παραπάνω καθεστώς συνεπάγεται. Με αυτά τα δεδομένα, η προσπάθεια της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να ρυθμίσει το καθεστώς λειτουργίας αυτών των κολοσσιαίων εταιρειών που έχουν συσσωρεύσει όχι μόνο πρωτοφανή πλούτο και εξουσία, αλλά και γνώση που βρίσκεται στην αποκλειστική κυριότητά τους, θα έπρεπε να αντιμετωπίζεται με μεγάλο ενδιαφέρον στον δημόσιο διάλογο ως ένα από τα πλέον κρίσιμα ζητήματα για το συλλογικό μας μέλλον. Στην Ελλάδα, δυστυχώς, κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει, ως συνέχεια μιας νοοτροπίας που αντιμετωπίζει "αυτά τα τεχνολογικά" ως κάτι που πολύ μακρινό, για το οποίο το κέντρο λήψης αποφάσεων βρίσκεται στον πυρήνα του δυτικού κόσμου, του οποίου εμείς αποτελούμε περιφέρεια. Οι συνέπειες, ωστόσο, των αποφάσεων που λαμβάνονται είναι οριζόντιες και ολιστικές και με άμεσα αποτελέσματα για τον πλανήτη στο σύνολό του.
Πώς σκοπεύει η E.E. να ρυθμίσει τις big tech?
Οι προτεινόμενες Digital Services Act (DSA) και Digital Markets Act (DMA) έχουν ως πρόθεση η πρώτη τη δημιουργία ενός ασφαλέστερου ψηφιακού πλαισίου για τους χρήστες όπου τα θεμελιώδη δικαιώματα θα προστατεύονται και η δεύτερη την καθιέρωση ενός επιπέδου λειτουργίας της αγοράς με τρόπο που θα περιορίζει τη δύναμη των ψηφιακών μονοπωλίων.
Σύμφωνα με τις διακηρύξεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, βασικούς στόχους συνιστούν: η προσαρμογή της στην ψηφιακή δεκαετία μέσα από τις κατάλληλες νομοθετικές επεμβάσεις, η ρύθμιση της ψηφιακής οικονομίας και η κυριαρχία στον δικό της ψηφιακό χώρο. Στην παρουσίαση της "Διακήρυξης για τα ψηφιακά δικαιώματα και τις θεμελιώδεις αρχές στην Ευρώπη" η αρμόδια επίτροπος M. Vestager σημείωσε2: "Επιθυμούμε ασφαλείς τεχνολογίες που λειτουργούν για τους ανθρώπους και σέβονται τα δικαιώματα και τις αξίες μας. Ακόμα και όταν είμαστε online". Η νέα ψηφιακή στρατηγική φέρνει την E.E. σε σύγκρουση με τους λεγόμενους τεχνολογικούς γίγαντες. Εταιρείες όπως οι Apple, Amazon, Alphabet, Facebook και Microsoft δεν πληρώνουν το μερίδιό τους σε φόρους, καταπνίγουν τον ανταγωνισμό, κλέβουν μιντιακό περιεχόμενο και υπονομεύουν τη δημοκρατία.
Ωστόσο, στην πράξη τα δεδομένα περιπλέκονται όχι μόνο εξαιτίας της δύναμης των τεχνολογικών γιγάντων, αλλά και των πιθανών παγίδων για τη δημοκρατία που ελλοχεύουν σε αυτή την προσπάθεια ρύθμισης. Πολλοί, προερχόμενοι από την Αριστερά και τον δικαιωματικό φιλελευθερισμό, αναρωτιούνται κατά πόσο είμαστε βέβαιοι ότι η ρύθμιση από πλευράς E.E. στον τομέα είναι προτιμότερη από τον "νόμο της ζούγκλας" που ισχύει αυτή τη στιγμή3. Είναι σε αυτές τις ενστάσεις που πρέπει σήμερα να εστιάσει ο δημόσιος διάλογος. Χωρίς τη μαχητική και τεκμηριωμένη θέση των προοδευτικών πολιτικών δυνάμεων είναι πιθανό να χαθεί μία καινοφανής ευκαιρία.
Καθιστώντας ό,τι είναι παράνομο offline, παράνομο και online
Η διακηρυγμένη πρόθεση της E.E. να καταστήσει όποια πρακτική είναι παράνομη εκτός Διαδικτύου, παράνομη και εντός αυτού, δεν είναι εύκολο να εφαρμοστεί. Ο κίνδυνος σύγκρουσης με άλλα θεμελιώδη δικαιώματα, όπως η ελευθερία του λόγου, είναι σοβαρός καθώς τα εργαλεία ρύθμισης προβλέπεται να λειτουργούν σε μεγάλο βαθμό στα τυφλά. Για παράδειγμα, η αρμοδιότητα των πλατφορμών για το περιεχόμενο όταν φτάνουμε στην αφαίρεση παράνομου υλικού δημιουργεί τον κίνδυνο προβληματικών αλγορίθμων οι οποίοι θα φιλτράρουν αναρτήσεις που ίσως να μην είναι παράνομες. Ένα άρθρο με τίτλο "Θάνατος στον φασισμό" ή τραγούδια όπως το "Πότε θα κάνει ξαστεριά" θα κρίνονταν αυτόματα παράνομα από έναν αλγόριθμο και θα εξαφανίζονταν.
Παρά τις θετικές προθέσεις της Digital Services Act (DSA), υπάρχουν τρία σημεία όπου είναι πιθανό να δημιουργηθούν συγκρούσεις: η παρακολούθηση των χρηστών, ο έλεγχος του περιεχομένου και ο σεβασμός της ιδιωτικότητας. Ποιος έχει τον έλεγχο του περιεχομένου και υπό ποιους όρους; Περαιτέρω ευρωπαϊκές ρυθμίσεις προδιαγράφονται, περιλαμβανομένων σχεδίων για διατεταγμένη παρακολούθηση ιδιωτικών συνομιλιών και υπηρεσιών μηνυμάτων, που δίνουν στις αρχές πρόσβαση σε κρυπτογραφημένες συνομιλίες στο WhatsApp, το Signal ή το Telegram, διαταράσσοντας τα όρια μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού.4
Μία σειρά από άλλα ζητήματα, όπως το να καταστεί η ρητορική μίσους έγκλημα στην Ευρώπη, είναι πιθανό να οδηγήσει σε παγίδες για την ελευθερία του λόγου. Αρχικά σίγουρα θα περιόριζε ομάδες εχθρικές προς τη δημοκρατία. Στη συνέχεια όμως -και με απουσία δικλίδων που θα λειτουργούσαν ως εγγύηση- η εξέλιξη θα επηρέαζε το σύνολο της δημόσιας σφαίρας. Παρά τη βελτίωση της εναρμονισμένης προσέγγισης, οι πρόσφατες προτάσεις αφήνουν την εξουσία των αποφάσεων ως προς το τι είναι παράνομο στα κράτη-μέλη, ο ρόλος της E.E. περιορίζεται κυρίως στην επιβολή της συμμόρφωσης.
Σήμερα βρισκόμαστε σε μια κατάσταση όπου ιδιωτικές εταιρείες, είτε με κριτήριο την αύξηση των κερδών τους είτε στη βάση πολιτικών κινήτρων, ορίζουν τα όρια της ελευθερίας του λόγου όπως τις συμφέρει. Δεν μπορεί μια ιδιωτική εταιρεία να ορίζει τα όρια οποιασδήποτε ελευθερίας. Αυτό είναι νεοφιλελεύθερος ολοκληρωτισμός. Η επικοινωνία έχει παγκοσμιοποιηθεί και χρειάζεται ένα "παγκόσμιο συμβόλαιο" γι' αυτά τα θέματα, με ιδιαίτερη έμφαση στα social media. Η μετάθεση αυτής της εξουσίας σε κυβερνήσεις δυστυχώς δεν λύνει το πρόβλημα. Πλήθος αυταρχικών κυβερνήσεων σήμερα ή αύριο στον πλανήτη θα μπορούσε να κάνει χρήση με τρόπους ακραία δυστοπικούς.
Ρυθμίζοντας τα ψηφιακά μονοπώλια
Όσον αφορά τον δεύτερο ρυθμιστικό πυλώνα για την ψηφιακή αγορά, το Digital Market Act (DMA), τα πράγματα είναι πιο απλά. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατέληξε πρόσφατα σε πρόταση με την οποία επιδιώκει δύο πράγματα. Το πρώτο είναι να ορίσει τί σημαίνει "μεγάλη" κλίμακα με κριτήρια την οικονομική αξία και τον αριθμό των χρηστών. Στη βάση των κατώτατων ορίων γι' αυτές τις δύο μεταβλητές, θα καθορίζει το ποιες από τις μεγάλες ψηφιακές πλατφόρμες θα πρέπει να επιτηρεί στενότερα. Ο τελικός κατάλογος των εταιρειών διαμορφώνεται τώρα στην E.E. και θα περιλαμβάνει όσες έχουν χρηματιστηριακή κεφαλαιοποίηση της τάξης των 75 δισ. ευρώ ή κύκλο εργασιών στην ευρωπαϊκή αγορά περισσότερο από 7.5 δισ. ευρώ. Αφορά πλατφόρμες με περισσότερους από 45 εκατ. ενεργούς τελικούς χρήστες και 10.000 ενεργούς εταιρικούς χρήστες ετησίως.
Το δεύτερο είναι ότι το DMA έχει προληπτικό χαρακτήρα απέναντι στη δημιουργία μονοπωλίων. Στοχεύει στον περιορισμό του φάσματος των δραστηριοτήτων στο οποίο μπορούν να συμμετάσχουν οι μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας, ώστε να μην εξελίσσονται σε μονοπωλιακές δυνάμεις με τεράστια συγκέντρωση εξουσίας. Η Google, η Amazon, η Meta, η Apple, η Microsoft και άλλοι παγκόσμιοι παίκτες, όπως η ευρωπαϊκή Booking και η κινεζική Alibaba, θα μπουν στο στόχαστρο του DMA, το οποίο εισάγει για πρώτη φορά μία σειρά από dos & dont's για τη λειτουργία τους στις ψηφιακές αγορές.
Για παράδειγμα, η Google δεν θα μπορεί να κατευθύνει αίτημα αναζήτησης για αγορές στο Google shopping, δηλαδή στη δική της εμπορική πλατφόρμα, αλλά θα υποχρεούται να παρέχει ίση πρόσβαση σε όλες τις ανταγωνιστικές της. Επιπλέον, θα της ζητηθεί να προσφέρει σε όσους χρησιμοποιούν smartphones με λειτουργικό σύστημα Android εναλλακτικές ως προς τις μηχανές αναζήτησης, το Google Maps app ή το πρόγραμμα περιήγησης Chrome. Η Apple θα υποχρεωθεί να ανοίξει το App Store σε επιλογές πληρωμής από τρίτα μέρη και να χαλαρώσει τον έλεγχο στο iPhone, με τους χρήστες να επιλέγουν αν θα απεγκαταστήσουν το πρόγραμμα περιήγησης και άλλες επιβαλλόμενες από την εταιρεία εφαρμογές που με το σημερινό καθεστώς δεν τους επιτρέπεται να διαγράψουν.
Μέλη του Ευρωκοινοβουλίου προτείνουν το άνοιγμα των μονοπωλίων με διαλειτουργικότητα ανάμεσα στις υπηρεσίες μηνυμάτων, επιτρέποντας την αποστολή μεταξύ διαφορετικών πλατφορμών - για παράδειγμα του WhatsApp και του Signal. Το DMA περιλαμβάνει επιπλέον απαγορεύσεις ως προς τη δυνατότητα των social media να προβάλουν στοχοποιημένες διαφημίσεις σε ανήλικους και μία παράγραφο σχετικά με την προστασία των whistleblowers, που επίσης προστέθηκε από μέλη του Ευρωκοινοβουλίου.
Ολα τα παραπάνω σημαίνουν ότι εξαιρετικά δημοφιλή παγκοσμίως εργαλεία αμερικανικών εταιρειών, όπως τα WhatsApp, Facebook Messenger, iMessage, App Store, Google Play, θα αποτελέσουν αντικείμενο ρύθμισης, δίνοντας στην E.E. μία άνευ προηγουμένου εξουσία. Σειρά επιστολών από κυβερνητικά όργανα των ΗΠΑ προς τους νομοθέτες των Βρυξελλών επισημαίνουν την ανησυχία που δημιουργείται καθώς αυτές οι κινήσεις επηρεάζουν δυσανάλογα τις αμερικανικές επιχειρήσεις. Ωστόσο, αυτό το επιχείρημα -προερχόμενο κατά βάση από το U.S. Commerce Department- μετριάστηκε σε ένταση από τη στιγμή που ακόμα και ο Λευκός Οίκος τοποθετήθηκε υπέρ του περιορισμού της δύναμης των big tech5.
1 Στους μεσαιωνικούς χάρτες υπήρχε αυτή η ένδειξη (Εδώ δράκοι) συνοδευόμενη από σχέδια δράκων, θαλάσσιων τεράτων ή άλλων μυθολογικών πλασμάτων, για να προειδοποιήσει για επικίνδυνη και αχαρτογράφητη περιοχή.
2 Προτάθηκε προς ψήφιση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στις 26 Ιανουαρίου του 2022 https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/IP_22_452
3 https://www.rosalux.eu/en/article/2074.how-will-the-eu-regulate-the-tech-giants.html
4 S. Dahllöf στο Online debate: How will EU regulate the tech giants?, 912/21. https://www.youtube.com/watch?v=hnFjib4R_KE&t=2s
5 https://www.politico.eu/article/eu-landmark-rules-big-tech-anti-trust-digital-markets-act-dma/
Ο ιδιαίτερος ρόλος της E.E. ως ρυθμιστή
Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει χαρακτηριστεί ως εμπορική ρυθμιστική υπερδύναμη (regulatory power) στο παγκόσμιο σύστημα. Το φαινόμενο στη διεθνή βιβλιογραφία αναφέρεται ως "Brussels effect" και περιγράφει την ικανότητά της να "εξάγει" ρυθμίσεις σε παγκόσμιο επίπεδο, θέτοντας τις προδιαγραφές σε τομείς όπως η ιδιωτικότητα, ο ανταγωνισμός, η τεχνολογία και η προστασία του περιβάλλοντος.
Σε αρκετές περιπτώσεις μέχρι σήμερα η E.E. έχει δείξει τη διεθνή ρυθμιστική της βαρύτητα. Η πολιτική της στο πεδίο του ανταγωνισμού έχει θέσει όρια στον τρόπο λειτουργίας των πολυεθνικών ή έχει μπλοκάρει εταιρικές συγχωνεύσεις, ακόμα και σε περιπτώσεις όπου οι εμπλεκόμενες εταιρείες δεν εδρεύουν στην Ευρώπη. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί ο κανονισμός της E.E. για τις χημικές ουσίες REACH, ο οποίος ανταγωνίζεται με τον αντίστοιχο των ΗΠΑ ως προς τα όρια στη χρήση των χημικών σε παγκόσμιο επίπεδο. Στον ψηφιακό τομέα με τη General Data Protection Regulation (GDPR) η E.E. βρέθηκε στην παγκόσμια πρωτοπορία της προσπάθειας προστασίας της ιδιωτικότητας. Ο κανονισμός ρυθμίζει τον τρόπο με τον οποίο τα προσωπικά δεδομένα των Ευρωπαίων συλλέγονται, χρησιμοποιούνται, μεταφέρονται και αποθηκεύονται, ωστόσο τα αποτελέσματα που έφερε είναι υπερεδαφικά.
Σε μεγάλο βαθμό αυτή η ικανότητα της E.E. οφείλεται στο μέγεθος και στην ανταγωνιστικότητά της. Η μη συμμόρφωση συνεπάγεται απώλεια πρόσβασης σε μiα αγορά της τάξης των 20 τρισ. δολαρίων. Σε αρκετές περιπτώσεις δεν συμφέρει τις εταιρείες να παράγουν προϊόντα με διαφοροποιημένες προδιαγραφές, είναι προτιμότερο να εξασφαλίζουν ότι τηρούν τις αυστηρότερες. Κατ' αυτό τον τρόπο, όπου οι ευρωπαϊκές προδιαγραφές είναι υψηλότερες -και όχι ασύμβατες- από αυτές άλλων σημαντικών αγορών, ιδιαίτερα των ΗΠΑ, η E.E. καθίσταται ο de facto ρυθμιστής.
