Για τις ασφυκτικές νόρμες τής πατριαρχίας που διαιωνίζουν τα γενεσιουργά αίτια του φαινομένου της έμφυλης βίας και των γυναικοκτονιών μιλήσαμε με τον ψυχολόγο, ειδικό σε θέματα φύλου, υπεύθυνο επιστημονικού έργου της Συμμαχίας των Φύλων Βαγγέλη Κοσμάτο. Η συζήτησή μας ξεκίνησε με το θέμα της σημερινής ορατότητας του φαινομένου σε αντίθεση με παλιότερα.
«Καταγράφεται μια αίσθηση στην κοινωνία ότι έχουμε έξαρση του φαινομένου των γυναικοκτονιών, ωστόσο υπάρχει και μια άλλη οπτική που, κατά τη δική μου εκτίμηση, είναι πιο κοντά στην πραγματικότητα. Είναι γεγονός ότι πια έχουμε μεγαλύτερη ορατότητα, γιατί ως κοινωνία έχουμε πετύχει να σπάσει ένα απόστημα. Να ανοίξουν κλειστές πόρτες και παράθυρα και ένα φαινόμενο που ήδη υπήρχε σ’ αυτή τη συχνότητα, σ’ αυτή την ένταση απλώς τώρα να φανεί. Να βρουν δηλαδή το θάρρος οι γυναίκες να καταγγείλουν αυτό που συμβαίνει και οικογένειες ή συγγενικά πρόσωπα να υποστηρίξουν τις γυναίκες στην προσπάθειά τους αυτή».
Η ορατότητα του φαινομένου και οι παγίδες της
«Γι' αυτό είναι πολύ καθοριστικό το αίτημα και πρέπει να αναλάβουμε πιο συντονισμένες πρωτοβουλίες να καταγραφεί στο δίκαιό μας, στα κείμενά μας τα νομικά η γυναικοκτονία. Έχουμε ένα φαινόμενο το οποίο συμβαίνει κι ακόμα του στερούμε τη λέξη που το περιγράφει και το εκφράζει. Οι άνθρωποι που ασχολούνται με τον κλάδο της Ψυχογλωσσολογίας ή της Κοινωνικής Ψυχολογίας ξέρουν ότι αν δεν υπάρχει η λέξη που θα περιγράψει ένα φαινόμενο, αυτό το κοινωνικό φαινόμενο μετατρέπεται σε αόρατο. Μπορεί να είναι μπροστά μας, αλλά αν δεν έχουμε λέξη να το εκφράσουμε, είναι σαν να μην το βλέπουμε. Είναι μια ιδιότυπη αορατότητα των κοινωνικών φαινομένων. Είναι περισσότερο από ποτέ σημαντικό το αίτημα η γυναικοκτονία να καταγραφεί στο δικαιικό μας σύστημα. Ως διακριτό αδίκημα, με συγκεκριμένες ποινές και επιβαρυντικές διατάξεις, ό,τι ακριβώς μπορεί να ισχύει για την παιδοκτονία».
Ωστόσο, με βάση πρόσφατη καταγγελία θύματος βιασμού, θέσαμε στον Β. Κοσμάτο το ερώτημα πόσο αποτρεπτικά μπορεί να λειτουργήσει η ορατότητα του φαινομένου αν οι καταγγελίες δεν βρίσκουν τον δρόμο της Δικαιοσύνης εξαιτίας των δαιδαλωδών διαδικασιών.
«Αν μια πληγή ανοίγει και μετά δεν υπάρχει φροντίδα και μέριμνα, η πληγή θα μείνει ανοιχτή και θα κακοφορμίσει» υπογραμμίζει ο Β. Κοσμάτος, σημειώνοντας ότι χρειάζεται καλύτερος συντονισμός της Πολιτείας ώστε να αποτραπεί αυτό που πολλές φορές βλέπουμε να συμβαίνει εδώ και δεκαετίες, να γίνονται τα θύματα «μπαλάκι» από τη μία υπηρεσία στην άλλη. Για παράδειγμα, στην Ισπανία υπάρχουν συγκεκριμένοι χώροι, δομές, που υποστηρίζουν τη γυναίκα, κάθετα και οριζόντια, από τη στιγμή της εμφάνισης του φαινομένου της έμφυλης βίας και σε όλη την πορεία τους παρέχουν νομική, ψυχολογική στήριξη και τις βοηθούν στην εξεύρεση εργασίας. Ωστόσο απέχουμε πάρα πολύ ακόμα από κάτι τέτοιο.
Το θέμα της ορατότητας, ωστόσο, έχει μια «παγίδα». «Στις ειδήσεις σού δείχνουν ένα δραματικό γεγονός χωρίς να υπάρχει καμιά επεξεργασία. Συχνά παρουσιάζονται σκληρά κακοποιητικές συμπεριφορές χωρίς να πλαισιώνονται με μια εναλλακτική λύση. Αν θρέψουμε το συλλογικό ασυνείδητο με απανωτές καταγγελτικές εικόνες, χωρίς καμιά άλλη ανάλυση, μόνο και μόνο για να αυξήσουμε την τηλεθέαση ή την ακροαματικότητα, αυτό θα λειτουργήσει ως μπούμερανγκ. Θα έχουμε ως αποτέλεσμα μια εξοικείωση με το φαινόμενο και μια εσωτερική κανονικοποίησή του, χωρίς τελικά να μας δημιουργεί μια συναισθηματική, κοινωνική ή πολιτική αντίδραση» τονίζει ο Β. Κοσμάτος.
Η τοξική αρρενωπότητα εκτός κάδρου από τη συζήτηση για την έμφυλη βία
Επίσης, συχνά μιλάμε για την έμφυλη βία ή τα έμφυλα στερεότυπα, τον σεξισμό, αλλά βγάζουμε από το κάδρο τους άνδρες ή θα τους εντάξουμε στη συζήτηση όπως κάνει ο κυρίαρχος μιντιακός λόγος, όπου τότε θα ακούσουμε για το «τέρας» (στην καλύτερη περίπτωση) ή για το ψυχολογικό προφίλ του δράστη αποπολιτικοποιώντας το φαινόμενο της γυναικοκτονίας ή, στην πιο γνωστή περίπτωση, θα μιλήσουμε για τα «εγκλήματα πάθους». «Ποτέ δεν βάζουμε στο κάδρο την αρρενωπότητα, τα αγόρια δηλαδή, τους άντρες και το πώς μεγαλώνουν» εξηγεί ο Β. Κοσμάτος. «Πώς μας μεγαλώνουν οι πατεράδες, οι μανάδες, οι δάσκαλοί μας, οι διαφημίσεις στην τηλεόραση; Πόσο άκαμπτες είναι οι νόρμες για εμάς τα αγόρια και πόσο περιοριστικές και φυσικά επιβλαβείς για τις θηλυκότητες, για τους ΛΟΑΤΚΙ ανθρώπους, για τις μη στερεοτυπικές αρρενωπότητες; Πόσο μεγάλη απαίτηση υπάρχει για έναν άνδρα να είναι πραγματικός ή τι είναι αρρενωπότητα;".
Άλλο πράγμα είναι οι αρρενωπότητες και άλλο η αρρενωπότητα. Η καθηγήτρια Φιλοσοφίας Ολίβια Γκαζαλέ το λέει εξαιρετικά. Οι αρρενωπότητες είναι πολλές και εμπεριέχουν μεγάλη ελευθερία, μπορεί να μπολιαστούν με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κάθε αγοριού, αλλά η μία αρρενωπότητα είναι μια πάρα πολύ σκληρή νόρμα. Αν ένας άνδρας θέλει να αναγνωριστεί ως άντρας και να πάρει το διαβατήριο του πραγματικού άντρα, είναι υποχρεωμένος να επιδείξει μια σειρά από συμπεριφορές και κανόνες οι οποίες εμπεριέχουν μέσα την ισχύ, την εξουσία, τον έλεγχο και την κυριαρχία πάνω σε άλλα φύλα, άλλες έμφυλες ταυτότητες, σε άλλους σεξουαλικούς προσανατολισμούς.
Ο φεμινισμός αφορά και τους άντρες;
Ο φεμινισμός αφορά και τους άντρες, και τις γυναίκες, και κάθε άλλη έμφυλη ταυτότητα που δεν περιορίζεται από το δίπολο της αρρενωπότητας ή της θηλυκότητας, καθώς εξασφαλίζει την ελευθερία, το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση και στον αυτοπροσδιορισμό τής κάθε ανθρώπινης οντότητας σε κάθε τομέα της έκφρασής της. Εννοείται ότι αφορά τους άντρες, γιατί αφορά την κοινωνική υγεία των ανδρών, το αίσθημα δικαιοσύνης, το ζήτημα της παιδείας, της προσωπικής τους ανάπτυξης, της σχέσης τους με το περιβάλλον, της υγείας στις διαπροσωπικές και τις ερωτικές τους σχέσεις και τελικά αφορά κάθε άνθρωπο και κάθε πολίτη και κάθε έμφυλη οντότητα γιατί είναι ένα βαθύ θέμα δημοκρατίας. Χωρίς έμφυλη ισότητα, δικαιοσύνη και δημοκρατία δεν υπάρχουν.
