Πρόσφατα μου δόθηκε η ευκαιρία να μιλήσω στους μαθητές μου στο σχολείο του ανατολικού Λονδίνου όπου εργάζομαι για την αρχαιολογική - εθνογραφική έρευνα που πραγματοποίησα για τη διδακτορική μου διατριβή, με κύριες περιπτώσεις τον λόφο του Φιλοπάππου και την Ακαδημία Πλάτωνος. Τους μίλησα για τη σχέση μεταξύ τοπικών κοινωνιών και αρχαιολογικών χώρων - πάρκων αναψυχής, μέσα από τις κινηματικές δράσεις και παρεμβάσεις των κατοίκων, και τις σύγχρονες πολιτιστικές βιογραφίες των χώρων.
Η συζήτηση αυτή με επανέφερε σε ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία της διατριβής μου και έναν από τους λόγους για το παρόν κείμενο. Σχεδόν δύο χρόνια μετά την ολοκλήρωσή της, πολλά ζητήματα παραμένουν ή και επανέρχονται σαν φαντάσματα από το πρόσφατο παρελθόν.
Τα κυριότερα αποτελούν «απόνερα» της καταστροφικής κρίσης, πλέον όχι μόνο οικονομικής αλλά και υγειονομικής, και αντανακλούν την ανάγκη των κατοίκων να εισακουστούν και να συμμετέχουν ενεργά στη διαδικασία λήψης αποφάσεων που προσδιορίζουν το μέλλον αυτών των χώρων.
Μέσω της έρευνάς μου ανακάλυψα τις σύνθετες σχέσεις μεταξύ κοινού, επίσημης αρχαιολογίας και Πολιτείας. Συνειδητοποίησα τον βαθμό που οι πολεοδομικές και δημογραφικές αλλαγές -αποτέλεσμα των έργων για τους Ολυμπιακούς Αγώνες- και τα διάφορα σχετιζόμενα μεγαλεπήβολα σχέδια (που ολοκληρώθηκαν μερικώς ή και επιλεκτικά) συνέβαλαν στην αγανάκτηση των κατοίκων. Η οικονομική κρίση που επήλθε, εκτός των άλλων, οδήγησε και (αναπόφευκτα εν πολλοίς) στην περαιτέρω οικειοποίηση των ανοιχτών χώρων της Αθήνας ως διέξοδο των πολιτών που ασφυκτιούσαν από την εφαρμογή των δυσβάσταχτων Μνημονίων. Προσέφεραν μια λύση στην ολοένα και περισσότερο εμπορευματοποιημένη πόλη, ως τόποι αναψυχής και δημιουργικότητας αλλά και ως κοινά αγαθά - αντιστάθμισμα στην επιδείνωση των κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών ανισοτήτων.
Στο πλαίσιο των ευρύτερων αγώνων για τα κοινά και για το «δικαίωμα στην πόλη» της τελευταίας σχεδόν εικοσαετίας, οι δημόσιοι χώροι έπαιξαν σημαντικό ρόλο, όχι μόνο ως αντικείμενο διεκδικήσεων αλλά ως τόποι συνάντησης και συντονισμού της κινηματικής δράσης. Ο λόφος Φιλοπάππου και η Ακαδημία Πλάτωνος, δημόσιοι, αρχαιολογικοί χώροι, αλλά και πάρκα αναψυχής, ήταν και είναι ένα αδιάσπαστο κομμάτι αυτών των -«από τα κάτω»- δραστηριοτήτων, που, πέρα από τις πολύμορφες διεκδικήσεις για τους χώρους καθαυτούς, καθιερώθηκαν και ως μέρη όπου πραγματοποιήθηκαν σημαντικές δράσεις, εμπλουτίζοντας έτσι την ιστορικότητα και τη βιογραφία των χώρων πέραν της αρχαιολογικής τους βαρύτητας.
Γι’ αυτό λοιπόν και παρακολουθώ με ενδιαφέρον -και με έντονο προβληματισμό- τις εξελίξεις των τελευταίων μηνών, με την επικείμενη απόδοση των διαχειριστικών δικαιωμάτων των λόφων (σε συνδυασμό με τον Εθνικό Κήπο) και της Ακαδημίας Πλάτωνος σε ιδιωτικές εταιρείες μέσω του Δήμου Αθηναίων, αφήνοντας έτσι ανοιχτό παρόμοιο ενδεχόμενο και για άλλους χώρους πρασίνου, π.χ. τον Λυκαβηττό, τον λόφο του Στρέφη κ.ά.
Η προοπτική αυτή ακολουθεί τη γραμμή των νεοφιλελεύθερων πρακτικών του δήμου, που έχει ήδη δώσει δείγμα γραφής με τον μεγαλεπήβολο και δαπανηρό "μεγάλο περίπατο", αλλά και τη συνεχή εκμετάλλευση των δημόσιων χώρων. Επιπλέον, η σύσταση των εταιρειών πραγματοποιείται στο πλαίσιο αμφίβολων κινήσεων από την πολιτική ηγεσία του ΥΠΠΟΑ, μεταξύ άλλων οι κακοτεχνίες της Ακροπόλεως και ο χειρισμός της πυρκαγιάς στις Μυκήνες, με αποκορύφωμα τον δανεισμό αρχαιοτήτων ως κατεξοχήν εμπορευματοποίηση πολιτιστικών αγαθών, αλλά και τη δρομολόγηση για την ιδιωτικοποίηση των δημόσιων μουσείων μέσω νεοφιλελεύθερων πολιτικών και διαδικασιών.
Για άλλη μια φορά, οι προσπάθειες και οι παρεμβάσεις σύσσωμων των κατοίκων, αλλά και των αρχαιολόγων, να εξασφαλίσουν τον δημόσιο χαρακτήρα των χώρων και να αποτρέψουν πιθανές «ιδιωτικοοικονομικές», μη αναστρέψιμες και επιβλαβείς τροποποιήσεις, είναι αδιάλειπτες.
Η προγραμματική σύμβαση και το μνημόνιο συνεργασίας μεταξύ του δήμου, του ΥΠΠΟΑ, αλλά και των ιδιωτικών εταιρειών Μητροπολιτικό Πράσινο Α.Ε. και Ανάπλαση Α.Ε. επισημαίνουν τον ρόλο του Φιλοπάππου και της Ακαδημίας Πλάτωνος ως χώρων κοινόχρηστων και ελεύθερα προσβάσιμων. Έχουν ωστόσο σημαντικές παραλείψεις, με πιο αισθητή την παντελή έλλειψη αναφοράς στους κατοίκους των εν λόγω περιοχών. Όχι μόνο δεν αναγνωρίζεται η προσπάθειά τους να συντηρήσουν και να προστατέψουν τους χώρους με ήπιες, αλλά σημαντικές, καθημερινές επεμβάσεις (με δικά τους έξοδα), αλλά δεν αναφέρονται καν ως ομάδα ενδιαφέροντος που θα μπορούσε να συμβάλει στον σχεδιασμό και στην εφαρμογή των παρεμβάσεων και να συμμετάσχει ενεργά και θεσμικά στην πραγματοποίηση έργων.
Με την απόδοση των χώρων σε ιδιωτικές εταιρείες, χωρίς οριζόντιες εφαρμογές συμμετοχικής διαδικασίας και άμεση κινητοποίηση της πολιτικής ηγεσίας του ΥΠΠΟΑ, χάνονται δύο βασικές ευκαιρίες: η δυνατότητα να συμμετέχουν -με θεσμική ενίσχυση- ενεργά οι κάτοικοι στη διαμόρφωση της γειτονιάς τους (εξασκώντας το αδιαμφισβήτητο δικαίωμα τους στην πόλη), όπως και η ευκαιρία για μια δυναμική και διαλογική δημόσια αρχαιολογία που θα αναγνωρίζει την πολυεπίπεδη ιστορία των χώρων και τις πρόσφατες νοηματοδοτήσεις τους, διαδικασία δηλαδή που θα συνέβαλλε στη δημιουργία περισσότερων ανοιχτών χώρων, αλλά και στην κοινωνικοποίησή τους, εμπλουτίζοντας έτσι το αστικό πράσινο, αλλά και τη σχέση μεταξύ των τοπικών κοινωνιών και των αρχαιοτήτων. Αντιθέτως, το πρόγραμμα του δήμου θα αποξενώσει περαιτέρω τους κατοίκους αυτών των περιοχών, στερώντας τους μια ουσιαστική ευκαιρία να συμμετέχουν στη δημιουργία του περιβάλλοντός τους. Κατά συνέπεια, το πρόγραμμα του Δήμου Αθηναίων επίσης θα αποδυναμώσει τον ρόλο του ΥΠΠΟΑ στους χώρους αυτούς, κάτι που έχει επισημάνει ήδη ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων σε επιστολή του προς την υπουργό Πολιτισμού.
Ευελπιστώ στο μέλλον να μπορώ να συζητήσω με τους μαθητές μου την περίπτωση της Αθήνας ως μιας πόλης που θα αναδεικνύει τη ζωτικότητα των αρχαιολογικών χώρων, ενισχύοντας επιπλέον το αστικό πράσινο που τόσο χρειάζονται οι κάτοικοί της. Μια πόλη όπου η Πολιτεία μεριμνά και αντιλαμβάνεται το δικαίωμα των πολιτών να συμμετέχουν στον ανασχηματισμό και στην επανοικειοποίησή της, όπως ιστορικά προέτρεπε ο Λεφέβρ ήδη από τη δεκαετία του 1960.
Η Έλενα Στεφανοπούλου είναι δρ. αρχαιολόγος
