Πόσο ανθεκτική είναι η δημοκρατία; Αυτό το ερώτημα έθετε σε πρωτοσέλιδό του το The Economist στις 26 Νοεμβρίου 2020 με αφορμή τις αμερικανικές εκλογές, αναδεικνύοντας μ’ αυτόν τον τρόπο την παγκόσμια συζήτηση που έχει ανοίξει. Όταν όμως στην αρχή της πανδημίας ο Ιταλός φιλόσοφος Τζιόρτζο Αγκάμπεν προειδοποιούσε για την αυταρχική διολίσθηση της «κατάστασης εξαίρεσης» που επιβάλλουν οι κυβερνήσεις με αφορμή την πανδημία, είχε γίνει αποδέκτης σφοδρών επικρίσεων και είχε στιγματιστεί τουλάχιστον ως «ανεύθυνος» ή και «ψεκασμένος». Λίγους μήνες μετά, όσα υποστήριξε για «την αυξητική τάση να χρησιμοποιείται η κατάσταση εξαίρεσης ως κανονικότητα προτύπου διακυβέρνησης» σε κανέναν πλέον δεν ακούγονται παράταιρα ή ανεδαφικά.
Χαρακτηριστικό είναι ότι στη χώρα μας πληθαίνουν με ραγδαίο ρυθμό τα σημάδια αυταρχικής διολίσθησης. Μερικά μόνο παραδείγματα αρκούν για να επιβεβαιώσουν το παραπάνω: προληπτική καταστολή (6.000 αστυνομικοί, ξυλοδαρμοί και αύρες) στο Πολυτεχνείο, εισαγγελική δίωξη των αρχηγών των αριστερών κομμάτων που τίμησαν συμβολικά την ημέρα, άρση ασυλίας της βουλεύτριας του ΜέΡΑ 25 Αγγελικής Αδαμοπούλου μετά από μήνυση Ένωσης Αστυνομικών, συλλήψεις φεμινιστριών στο Σύνταγμα παρά την «ευλαβική» τήρηση όλων των μέτρων προστασίας.
Ωστόσο, την ίδια ώρα, το πρόσχημα της πανδημίας δεν κατάφερε να ακυρώσει συγκεντρώσεις που πραγματοποιήθηκαν σε άλλες χώρες είτε με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Εξάλειψης της Βίας κατά των Γυναικών, είτε τη διεκδίκηση του δικαιώματος στην άμβλωση στην Πολωνία, που η ακροδεξιά κυβέρνηση θέλησε περαιτέρω να καταστείλει. Επίσης, στη Γαλλία οι ογκώδεις διαδηλώσεις και οι σφοδρές αντιδράσεις δεν επέτρεψαν στον Εμ. Μακρόν να περάσει νομοσχέδιο για την απαγόρευση λήψης φωτογραφιών και βίντεο αστυνομικών που βιαιοπραγούν εναντίον διαδηλωτών. Ένα σκοταδιστικό νομοσχέδιο που καταστρατηγούσε την ελευθερία της έκφρασης και του Τύπου.
Η δημοκρατία στο στόχαστρο της πανδημίας δεν είναι ελληνικό, όπως βλέπουμε, προνόμιο. Είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο με πολλαπλές διαστάσεις σε όλους τους τομείς της κοινωνικοπολιτικής ζωής και οι αντίρροπες δυνάμεις παίρνουν θέση μάχης. Διολίσθηση στον σκοταδισμό και αντιδημοκρατικές διολισθήσεις ή υπεράσπιση της δημοκρατίας και των δικαιωμάτων;
Ενδεικτικά στοιχεία του φαινομένου δημοκρατικής οπισθοχώρησης αναφέρει άρθρο του Παντελή Μπουκάλα στην Καθημερινή. Σύμφωνα μ’ αυτό, σε 158 χώρες πραγματοποιήθηκε απαγόρευση συναθροίσεων και διαδηλώσεων με αφορμή την πανδημία και φίμωση του Τύπου απροσχημάτιστη και πλήρης, έντεχνη ή μερική. Επίσης, με βάση έρευνα των Ρεπόρτερ Χωρίς Σύνορα, τον Απρίλιο οι κυβερνήσεις που παρενοχλούσαν τα ΜΜΕ ήταν 38 και στην έρευνα του Freedom House λίγους μήνες αργότερα οι χώρες αυτές είχαν αυξηθεί σε 91.
Οι κίνδυνοι για τη δημοκρατία είχαν επισημανθεί από τα υπουργεία Εξωτερικών 13 χωρών, μεταξύ αυτών και η Ελλάδα, και στις 4 Απριλίου του 2020 είχαν υπογράψει δήλωση όπου σημειωνόταν πως «τα μέτρα έκτακτης ανάγκης πρέπει να περιορίζονται στα απολύτως απαραίτητα, να είναι αναλογικά και προσωρινά, να υπόκεινται σε τακτικό έλεγχο και να τηρούν τις προαναφερόμενες αρχές και τις υποχρεώσεις που απορρέουν από το Διεθνές Δίκαιο». Ενώ στις 13 Νοεμβρίου και η Ευρωβουλή, μετά τα «κρούσματα» παραβιάσεων και στρεβλώσεων της δημοκρατίας, υιοθέτησε ψήφισμα στο οποίο υπογραμμίζεται ότι τα μέτρα έκτακτης ανάγκης ενέχουν τον «κίνδυνο κατάχρησης εξουσίας» και σημειώνεται ότι «οι έκτακτες εξουσίες πρέπει να είναι απαραίτητες, αναλογικές, χρονικά περιορισμένες και να υπόκεινται σε δημοκρατικό έλεγχο».
Ωστόσο, στη χώρα μας η παγκόσμια αυτή συζήτηση φαίνεται να δυσαρεστεί ιδιαίτερα τους νεοφιλελεύθερους σθεναρούς υποστηρικτές της κυβέρνησης Μητσοτάκη, όπως ο Γ. Πρετεντέρης, που γκαιμπελικά κατηγορεί όποιον θίγει τα παθήματα της δημοκρατίας εν καιρώ πανδημίας ως νοσταλγό της χούντας.
Η παραβίαση της δημοκρατίας ως κανονικότητα
«Οι κρίσεις, είτε πολεμικές, ή πανδημίες, φέρνουν την ανάγκη ριζοσπαστικών αλλαγών και γι’ αυτό κατά τη διάρκειά τους και αμέσως μετά η σύγκρουση δημοκρατικών και αντιδημοκρατικών δυνάμεων γίνεται μεγαλύτερη και οξύτερη» εξηγεί ο ιστορικός Αντώνης Λιάκος σε διαδικτυακή εκδήλωση του ΣΥΡΙΖΑ Νίκαιας με θέμα «Δημοκρατία σε καραντίνα», φέρνοντας το παράδειγμα της ανόδου των φασιστικών κινημάτων και της νίκης της δημοκρατίας μέσα από τον μεγάλο αντιφασιστικό πόλεμο και τις μαζικές κινητοποιήσεις των επόμενων χρόνων.
«Η Μεταπολίτευση ήταν ένα μεγάλο πανηγύρι της δημοκρατίας, αποτέλεσμα αυτών των αγώνων και γι’ αυτό ενοχλεί. Η δημοκρατία ενοχλεί γιατί σημαίνει την εγγύηση και την είσοδο των λαϊκών δυνάμεων» αναφέρει χαρακτηριστικά, προσδιορίζοντας τους κινδύνους που απειλούν τη δημοκρατία στους εξής: τη μεταδημοκρατία, τα φασιστικά κινήματα και την Ακροδεξιά, καθώς και τις καταστάσεις έκτακτης ανάγκης που εδραιώνονται ως κανονικότητα.
«Το καθεστώς έκτακτης ανάγκης επικαλείται πάντα έναν υπέρτερο λόγο», για παράδειγμα, δεν είναι κακές οι διαδηλώσεις, αλλά η Υγεία, το έθνος, η οικονομία κινδυνεύουν. Δηλαδή, όπως εξηγεί ο ιστορικός, «υπάρχει η επίκληση ενός υπέρτερου κινδύνου ο οποίος ναι μεν είναι πραγματικός, αλλά η απάντηση σ’ αυτόν είναι ασύμμετρη. Τον ξεπερνάει κατά πολύ και δημιουργεί η ίδια ένα μεγαλύτερο κίνδυνο. Η δημοκρατία παραβιάζεται εν ονόματι της δημοκρατίας» σημειώνει, υπογραμμίζοντας πως όταν «εγκαθιδρυθεί μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης, εδραιώνεται οριστικά», όπως έγινε με τους αντιτρομοκρατικούς νόμους, την τεχνολογία της παρακολούθησης, την αστυνόμευση.
Δεν υπάρχει μια κρίση και μετά επανερχόμαστε στην κανονικότητα. Ζούμε σε ένα καθεστώς συνεχόμενων κρίσεων, δηλαδή συνεχόμενων επικλήσεων κατάστασης έκτακτης ανάγκης, οπότε η παραβίαση της δημοκρατίας γίνεται πλέον κανονικότητα. Δεν χρειάζεται καμιά επιστροφή στη χούντα ή επίκληση των τανκς. Οι κίνδυνοι για τη δημοκρατία δεν είναι οι παραδοσιακοί, στρατιωτικοποίηση ή τανκς. Η παραβίαση της δημοκρατίας γίνεται πλέον κανονικότητα εν ονόματι της δημοκρατίας και των υπέρτερων αγαθών, σημειώνει για να καταλήξει πως «οι σύγχρονοι κίνδυνοι διαβρώνουν τη δημοκρατία διατηρώντας το κέλυφος της δημοκρατίας».
Οι κίνδυνοι για τη δημοκρατία
Η ευαλωτότητα και ο τρόμος - πάταξη, απόρροια του υπερσυντηριτικού μοντέλου διακυβέρνησης
«Στην Ελλάδα σήμερα η δημοκρατία τυπικά λειτουργεί. Ωστόσο, καθημερινά αναδύεται ζήτημα ουσίας της δημοκρατίας που απορρέει από το υπερσυντηρητικό μοντέλο διακυβέρνησης που είναι βασισμένο στο δόγμα ‘τρόμος και πάταξη’ των πολιτών, των δικαστών, των αντιπάλων» υπογραμμίζει ο κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος του ΣΥΡΙΖΑ Γιάννης Ραγκούσης μιλώντας στην ΑΥΓΗ.
Όπως εξηγεί, πρόκειται για ένα μοντέλο διακυβέρνησης στο οποίο συνυπάρχουν, με κίνδυνο για τη δημοκρατία, ο υπερσυγκεντρωτισμός και η πολιτική ευαλωτότητα της Ν.Δ. καθώς και του Κ. Μητσοτάκη προσωπικά. Ο αυθεντικός δείκτης ποιότητας μιας δημοκρατίας είναι ο θεσμικός σεβασμός στην αντίθετη γνώμη. Αυτός ο σεβασμός έχει δραστικά περιοριστεί μετά τον Ιούλιο του 2019. Κατ’ αρχάς με στόχο την ίδια την κοινωνία.
Ο αντισυνταγματικός νόμος για τις συναθροίσεις, πιστή αντιγραφή των αντίστοιχων διαταγμάτων της χούντας, ψηφίστηκε με στόχο να περιορίσει την αυθεντική έκφραση γνώμης της ελληνικής κοινωνίας. Η αντιδημοκρατική απαγόρευση των συναθροίσεων τεσσάρων ατόμων σε όλη τη χώρα, μόνο για τις ημέρες του εορτασμού του Πολυτεχνείου και όχι για όλη την περίοδο της πανδημίας, είναι ακόμα μια απόδειξη.
Τρόμο και πάταξη έχουμε εδώ και 17 μήνες όχι μόνο απέναντι στους πολίτες με την έξαρση της έκνομης αστυνομικής βίας, αλλά και στους θεσμούς, ιδίως στη Δικαιοσύνη και στους δικαστές. Τρομοκρατούνται και πατάσσονται όλοι εκείνοι οι δικαστές και οι εισαγγελείς που ελέγχουν ιδίως κακουργηματικές υποθέσεις πολιτικής διαφθοράς. Τρόμο και πάταξη -ως προσπάθεια φίμωσης- έχουμε και εναντίον των πολιτικών αντιπάλων της Ν.Δ.
Εκεί που τελειώνουν τα αστυνομικά και θεσμικά εργαλεία, το δόγμα «τρόμος και πάταξη» της αντίθετης άποψης των πολιτικών αντιπάλων αναλαμβάνουν ως άλλοι κατασταλτικοί μηχανισμοί συγκεκριμένα ΜΜΕ, που λειτουργούν σε στενή συνεργασία με το Μέγαρο Μαξίμου, με πρώτιστο στόχο έναν από τους καθοριστικούς πυλώνες του πολιτεύματος, την αξιωματική αντιπολίτευση, προσθέτει ο Γιάννης Ραγκούσης. Μάλιστα, το δόγμα «τρόμος και πάταξη» εφαρμόζεται εναντίον και όσων ΜΜΕ δεν ελέγχονται.
Η δημοκρατία σήμερα διατρέχει ουσιώδεις κινδύνους εκ των έσω. Φαλκιδεύεται από τους ίδιους τους διακόνους της εκτελεστικής εξουσίας, οι οποίοι σχεδίασαν και υλοποιούν ένα σε τελική ανάλυση μεταδημοκρατικό μοντέλο διακυβέρνησης.
Η κρίση ως ευκαιρία εμπέδωσης της δημοκρατίας
Θα πρέπει να αναλύσουμε την τάση αυταρχισμού που εμφανίζεται και να μην περιοριζόμαστε στην καταγραφή, τονίζει ο κοσμήτορας Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών του ΕΚΠΑ Μιχάλης Σπουρδαλάκης μιλώντας στην ΑΥΓΗ. Να δούμε, όπως εξηγεί, από πού προέρχεται, διότι η δημοκρατία είναι ο αγώνας για τα δικαιώματα, από τις ατομικές ελευθερίες στα πολιτικά και τα κοινωνικά δικαιώματα. Όλα αυτά ενθάρρυναν τη λειτουργία του κοινωνικοοικονομικού συστήματος όπως το γνωρίζουμε, ωστόσο «η δυναμική που έχει η δημοκρατία δημιουργεί ένα σοβαρό θέμα στη διασφάλιση της καπιταλιστικής αναπαραγωγής».
Η Αριστερά οφείλει να δει την κρίση ως ευκαιρία εμπέδωσης της δημοκρατίας. Κατά συνέπεια, δεν πρέπει να περιορίζεται στον δημοκρατικό, πολιτικό φιλελευθερισμό, αλλά να απαντά με αίτημα τη διεύρυνση των δικαιωμάτων. Για παράδειγμα, το κοινωνικό δικαίωμα της προάσπισης της Υγείας θα μπορούσε να προωθηθεί με το αίτημα της κοινωνικοποίησης όλων των δομών Υγείας, συμπεριλαμβανομένων και των ιδιωτικών, για τη δημιουργία ενός νέου Εθνικού Συστήματος Υγείας. Το αίτημα με τον τρόπο αυτό δίνει στο δικαίωμα μια νέα διάσταση, επεκτείνοντάς το. Επιπλέον, η πανδημία κάνει επιτακτικό το αίτημα να υπάρχει παντού γρήγορο, ελεύθερο Ίντερνετ, κάτι που θα μπορούσε να αποτελέσει και μια παραγωγική δύναμη για τις επιχειρήσεις και για τους ανθρώπους.
Η κρίση είναι μια ευκαιρία δυνάμεων με διαφορετικές αξίες και συμφέροντα. Η δική μας πρόταση θα πρέπει σταθερά να επαναλαμβάνει ότι η ανθρώπινη ζωή αξίζει πάντα περισσότερο. Η κρίση ανέδειξε τους «αόρατους», είτε εργάζονται στα νοσοκομεία, τα σούπερ μάρκετ, τους ντιλιβεράδες, ανέδειξε το ζήτημα της ενδοοικογενειακής βίας, τις γυναίκες που υποφέρουν, άρα ταξικότητα, κοινωνικό φύλο και περιβάλλον είναι στο τραπέζι και η Αριστερά θα πρέπει και σ’ αυτά τα αιτούμενα να δώσει το δικό της αξιακό περιεχόμενο, καταλήγει ο καθηγητής.
