Live τώρα    
23°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
23 °C
21.1°C24.7°C
2 BF 40%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
22 °C
18.6°C23.8°C
3 BF 41%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
18 °C
18.2°C23.2°C
2 BF 68%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
21 °C
20.8°C21.6°C
2 BF 62%
ΛΑΡΙΣΑ
Ελαφρές νεφώσεις
20 °C
19.9°C22.4°C
2 BF 52%
Προσφυγική μνήμη και Αριστερά: Συμβολή στον προσυνεδριακό διάλογο
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Προσφυγική μνήμη και Αριστερά: Συμβολή στον προσυνεδριακό διάλογο

ΠΑΛΙΑ ΑΘΗΝΑ

Στην ανολοκλήρωτη αποτίμηση της ιστορίας της ελληνικής Αριστεράς οφείλεται το γεγονός ότι πολύ λίγο έχει συνειδητοποιηθεί η καταλυτική σημασία του προσφυγικού ελληνισμού στην εξέλιξή της ήδη από τη δεκαετία του 1920. Η σημασία δεν οφείλεται μόνο στο γεγονός ότι οι εξαθλιωμένες προσφυγικές μάζες αποτέλεσαν την πρώτη μεγάλη κοινωνική βάση διαμόρφωσης ενός προλεταριάτου, ούτε ότι η τεχνογνωσία που εισέρευσε στη «Μικρά πλην έντιμο Ελλάδα» μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή συνετέλεσε στην οικονομική ανάπτυξη του Μεσοπολέμου, αλλά και στο γεγονός ότι κατέφθασαν και εντάχθηκαν στις οργανωτικές δομές, στελέχη που ήδη είχαν διαμορφωθεί μέσα από τις επαναστατικές διεργασίες από τις αρχές του 20ού αιώνα. Στελέχη που έφεραν μαζί τους μια προχωρημένη κοινωνική αντίληψη για την αυτοοργάνωση αφενός, αλλά και μια ουσιαστική πολιτική γνώση και στέρεη ιδεολογική κατάρτιση αφετέρου.

Αλλά και όσοι παρέμειναν στην ΕΣΣΔ και επέλεξαν να μην έρθουν πρόσφυγες στην Ελλάδα συνέβαλαν στη συγκρότηση του πολυάνθρωπου σοβιετικού ελληνισμού, στην εμφάνιση μιας ελληνικής σοβιετικής Αριστεράς και τη διαμόρφωση ενός εκπληκτικού φαινομένου ελληνικής πολιτισμικής αναγέννησης κατά τις δεκαετίες 1920 και 1930 στα σοβιετικά παράλια της Μαύρης Θάλασσας και του Καυκάσου, που έφτασε να έχει και τέσσερις αυτόνομες ελληνικές σοβιετικές περιοχές (Gretsiski Rayion). Δυστυχώς, εκείνο το εκπληκτικό ελληνοσοβιετικό πείραμα θα χαθεί μέσα στη δίνη της σταλινικής εκτροπής. Τότε θα εκτελεστούν ως «εχθροί του λαού» οι ντόπιοι  Έλληνες κομμουνιστές (Πόντιοι και Μαριουπολίτες) μαζί με πολλά στελέχη του ΚΚΕ (Χαϊτάς, Μαρκοβίτης, Ευτυχιάδης, Μπεζεντάκος κ.ά.) που είχαν καταφύγει στην ΕΣΣΔ είτε ως δραπέτες από τις αστικές φυλακές είτε για να αποφύγουν τις διώξεις στην Ελλάδα λόγω ιδιώνυμου και μεταξικού καθεστώτος.

Στην πρώτη Επανάσταση του 1905

Από την πρώτη ομάδα Ελλήνων επαναστατών που διαμορφώθηκαν μέσα από τη Ρωσική Επανάσταση του 1905 προέρχεται Γιάννης Πασαλίδης. Στον απόηχο εκείνης της πρώτης Επανάστασης του 1905 θα γραφτεί το πρώτο ελληνικό αντικαπιταλιστικό θεατρικό έργο με τίτλο «Ο Λαζάραγας» ή «Τα σκοτάδια» από τον μεγάλο διανοούμενο του ελληνισμού του Καυκάσου Γιώργο Φωτιάδη, που από τους σοσιαλιστές - μακρακιστές θα περάσει στους μπολσεβίκους, για να υιοθετήσει μια αναρχική αντίληψη λίγο πριν τον θάνατό του (1909). Από την ίδια την Οκτωβριανή Επανάσταση προέρχεται ο Ανδρόνικος Χαϊτάς, γραμματέας του Κ.Κ. από το 1927, το οποίον θα αντικαταστήσει μετά τη σύλληψή του ο επίσης πρόσφυγας Νίκος Ζαχαριάδης.  Ήδη από το 1927 η πλειονότητα της Κ.Ε. του ΚΚΕ είναι πρόσφυγες.

Από αυτές τις επαναστατικές διαδικασίες θα περάσουν πολλά στελέχη που θα πρωτοστατήσουν στην οργανωτική συγκρότηση της ελλαδικής Αριστεράς ήδη από το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1920. Αυτά ακριβώς τα στελέχη -είτε ως κούτβηδες είτε ως αυτόνομοι διανοούμενοι- θα δώσουν προοδευτική πνοή σε ολόκληρες περιοχές όπου εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες, είτε στη Μακεδονία είτε την Αττική και την Πελοπόννησο. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι σε μια ανταπόκριση του «Ρ» του 1930, όπου συγκρίνονται οι κομματικές οργανώσεις, αναφέρεται ότι η κομματική οργάνωση στο ακριτικό Κιλκίς είναι όση και στον Πειραιά. Εξαιτίας των προσφύγων, το ελλαδικό Κ.Κ. θα εκλέξει το 1934 τον Μήτσο Παρτσαλίδη, τον πρώτο «κόκκινο δήμαρχο» στην πόλη των καπνεργατών, την Καβάλα.  Όποιος μελετά τα πρακτικά των συζητήσεων μέσα στις προσφυγικές οργανώσεις μετά το 1922, και ειδικά μέσα στις οργανώσεις των προσφύγων από τον Καύκασο, συναντά θέσεις και αντίστοιχες ιδεολογικές αντιπαραθέσεις των μπολσεβίκων, των μενσεβίκων και των σοσιαλεπαναστατών (εσέρων).

Δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό ότι το συνεταιριστικό κίνημα στην Ελλάδα oφείλεται στην έλευση των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής. Ούτε ότι το αγροτικό κίνημα βρίσκει την ολοκλήρωσή του μέσα από την παρουσία του Κώστα Γαβριηλίδη. Το τι εξέφραζε ο Γαβριηλίδης φαίνεται καθαρά από την ανταπόκριση του περιοδικού «Κοινότης» των Αθηνών, που εξέδιδε ο αγροτιστής Κ. Καραβίδας για ένα συνέδριο των προσφύγων που έγινε στο Κιλκίς τον Οκτώβριο του 1923: «Οι ρήτορες ήσαν κυρίως δημοδιδάσκαλοι με μόρφωσιν απολύτως πλατύτερη των ιδικών μας και ήσαν θαυμαστοί που, όλοι με μπαλώματα στα παλαιά παντελόνια τους και σγουρά γένια, εσηκώνοντο και ωμιλούσαν με διαυγή τετραγωνικά επιχειρήματα για ζητήματα της πρακτικής πολιτικής και της οργανώσεως του κράτους. Κυρίως όλοι έχουν υποστεί εξελιγμένους και χρησίμους πρακτικάς ρωσικάς επιρροάς. Και είμαι υποχρεωμένος να ομολογήσω ότι το Συνέδριον αυτό του Κιλκίς, μου εφάνη ως κολοσσιαίος λίθος κατατιθέμενος επί της Μακεδονικής γης».

Το προσφυγικό ζήτημα, οι προεκτάσεις που έλαβε και οι κοινωνικές συγκρούσεις που επέφερε θα χαρακτηρίσουν τον Μεσοπόλεμο. Η ένταση του ζητήματος αυτού και η ιδεολογική αντίθεση των προσφυγικών πληθυσμών προς τα κυρίαρχα πολιτικά και οικονομικά μοντέλα που επικρατούσαν έως τότε στην Ελλάδα θα καθορίσουν σε μεγάλο βαθμό τις νέες ισορροπίες που θα διαμορφωθούν κατά τη δεκαετία του 1940.  Ήταν τόσο μεγάλη η κοινωνική σύγκρουση τον Μεσοπόλεμο, που κατά την περίοδο της Κατοχής θα λάβει συγκεκριμένη πολιτική μορφή και -καλυμμένη από τις ιδεολογίες του καιρού της- θα οδηγήσει σε αιματηρές συγκρούσεις και ακραίες πολιτικές εντάσεις. Είναι χαρακτηριστικό το συμπέρασμα του Γιώργου Θεοτοκά για τα Δεκεμβριανά του 1944: «Βλέπω μια επανάσταση των προσφύγων εναντίον των γηγενών». Τότε η βρετανική RAF θα βομβαρδίσει την προσφυγική Καισαριανή και τα βρετανικά τανκς θα ισοπεδώσουν τις προσφυγικές φαβέλες στο Κερατσίνι ανοίγοντας δρόμο για το κέντρο της Αθήνας. Ανεξάρτητα από την υποκειμενικότητα της διαπίστωσης του Θεοτοκά, είναι γεγονός ότι όλα τα μπλόκα των Γερμανών και των συνεργατών τους επί Κατοχής θα γίνουν στις προσφυγικές γειτονιές της Αθήνας και του Πειραιά.  Όπως και ότι ξεκάθαρο εθνοτοπικό πρόσημο θα έχει η σύγκρουση του ΕΛΑΣ με τη συμμορία της «Χ».

Σκληρός, Γληνός και Λούξεμπουργκ

Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι ο πρώτος κοινωνιολόγος που ανέλυσε την ελληνική κοινωνία με βάση του τη μαρξιστική μέθοδο είναι ο Τραπεζούντιος Γεώργιος Σκληρός. Ούτε ότι οι αναλύσεις του Σμυρνιού Δημήτρη Γληνού και του Γ. Σκληρού για την αντιδραστική φύση του νεοτουρκικού κινήματος συναντούν την αντίστοιχη θεώρηση της Ρόζας Λούξεμπουργκ. Ουσιαστικές μαρξιστικές αναλύσεις, που ακόμα έως σήμερα αγνοούνται και στη θέση τους επικρατούν χωρίς ουσιαστικό αντίλογο ιδεαλιστικές και ανιστόρητες προσεγγίσεις. Στο πλαίσιο ακριβώς αυτών των ανιστόρητων προσεγγίσεων εξαγνίστηκαν και συγκαλύφθηκαν οι γενοκτονικές μέθοδοι μέσω των οποίων τα πρωτοφασιστικά μιλιταριστικά ρεύματα που εμφανίστηκαν στην τελευταία περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (νεότουρκοι, κεμαλισμός) και ταξικά εξέφραζαν μόνο τη στρατιωτική γραφειοκρατία, μετασχημάτισαν την πολυεθνική οθωμανική κοινωνία σε ομοιογενές τουρκικό κράτος. Μετά το 1922 -και για δεκαετίες- ενοχοποιήθηκε ακόμα και η ίδια η φυσική παρουσία στις πατρίδες τους των θυμάτων. Η πολιτική του ελληνικού κράτους αποσκοπούσε οριστικά στην πλήρη ιδεολογική αφομοίωση των προσφύγων του 1922 και την απεμπόληση των ιδιαίτερων ιστορικών εμπειριών τους. Η στάση αυτή επιβλήθηκε και στον χώρο της νεοελληνικής ιδεολογίας αλλά και της επίσημης και «ανεπίσημης» ιστοριογραφίας.

Έπρεπε να έρθει η δεκαετία του 1980, να εμφανιστεί η κοινωνία των πολιτών, ώστε να μπορέσουν οι απόγονοι των προσφύγων να διεκδικήσουν την ενσωμάτωση και της δικής τους ιστορικής εμπειρίας στο κοινό αφήγημα. Αυτό το εγχείρημα των ιδεολογικά αποκλεισμένων πληθυσμών από την κυρίαρχη ερμηνεία της Ιστορίας προκάλεσε μια γενικευμένη αμηχανία ακόμα και στην Αριστερά, μολονότι το Κίνημα της Προσφυγικής Μνήμης προέκυψε από τάσεις της Αριστεράς. Την αμηχανία αυτή περιέγραψε εύστοχα ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους ιστορικούς μας, ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος: «Δίπλα στον παλαιοελλαδίτικο τοπικισμό, αυτός ο αναβιωμένος προσφυγικός λόγος του πένθους και της διεκδίκησης έρχεται να διεμβολίσει από μια απροσδόκητη πλευρά το νηφάλιο εθνικό σχήμα της κοινωνικής συνοχής και της πολιτιστικής μας ταυτότητας, που με τόσες προσπάθειες πάει να συγκροτηθεί τις τελευταίες δεκαετίες, μετά τη Μεταπολίτευση, στη χώρα μας…. Ζητούν να κερδίσουν τη μάχη της μνήμης (που φυσικά δεν έχει χαθεί) ταυτίζοντάς τη με τη μάχη των εδαφών και των χαμένων πατρίδων, μια μάχη που κανείς δεν τολμά ωστόσο ούτε να ομολογήσει και ούτε να προτείνει τον τρόπο της διεξαγωγής της...».

Ακριβώς γι’ αυτό νομίζουμε ότι έχουν ωριμάσει οι συνθήκες ώστε η αντιαπολυταρχική Αριστερά, που ευελπιστούμε να πάρει συγκεκριμένη μορφή με το συνέδριο, να αποβάλει κάθε δισταγμό και συντηρητική καθήλωση και να εκφράσει ανοιχτά και χωρίς οποιαδήποτε επιφύλαξη τη συμπαράστασή της στα αιτήματα του προσφυγικού ελληνισμού.

* Να υιοθετήσει την προσπάθεια για ανακήρυξη ως μνημείων των μαρτυρικών τόπων της προσφυγιάς τους στην Ελλάδα (Μακρόνησος, «Απολυμαντήρια» Αρετσούς, Βίδος - Κέρκυρα κ.ά.) και τη δημιουργία κεντρικών μουσείων για την ιστορική παρουσία τους στις πάλαι ποτέ πατρίδες τους και την τραυματική μεταχείριση που υπέστησαν εκεί από έναν σκληρό εθνικιστικό μιλιταρισμό.

* Να διακηρύξει ότι υιοθετεί ανεπιφύλακτα το συλλογικό αίτημα των προσφυγικών οργανώσεων (ποντιακών και μικρασιατικών) για τη Διεθνή Αναγνώριση της Γενοκτονίας των μη μουσουλμανικών κοινοτήτων (Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Αρμενίων και Ασσυρίων), που πραγματοποιήθηκε την περίοδο 1914-1923.

* Να δηλώσει ότι θα αναδείξει με κάθε τρόπο εκείνο το άγνωστο ελληνικό σοβιετικό πείραμα του Μεσοπολέμου και θα αγωνιστεί για τη δικαίωση όσων χάθηκαν κατά την περίοδο των σταλινικών διώξεων του 1937-1938.

 

* Ο Βλάσης Αγτζίδης είναι διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας, μαθηματικός, μέλος ΚΕΑ. (https://kars1918.wordpress.com)

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL