Απέφυγα, πραγματικά, με δυσκολία των πειρασμό να συνεχίζω να γράφω για τον Έμπορο της Βενετίας και τον βαθύ και καθαρό τρόπο με τον οποίο ο Σαίξπηρ είχε ξεκινήσει να μας εξηγεί τις σχέσεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και του καπιταλιστικού κράτους κατά τη στιγμή της ανάδυσής του. Αποφάσισα όμως πως πρέπει αυτά τα σημειώματα να εκτείνονται σε εύρος, όχι σε βάθος για να δείχνουν την πολλαπλή χρησιμότητα της λογοτεχνίας για τους/τις ιστορικούς των επιστημών. Έτσι λοιπόν μετακινούμαι λιγάκι, μένοντας όμως στον Σαίξπηρ γιατί τα κολλήματα είναι κολλήματα και δεν μπορούμε να τα αποφύγουμε τελείως.
Στις λίγες γραμμές που θα ακολουθήσουν θα κολυμπήσουμε όσο μας παίρνει μέσα στην Τρικυμία. Ένα από τα τελευταία κείμενα του Σαίξπηρ, γραμμένο το 1610/11 λίγο πριν το τέλος της ζωής του το 1616. Εκεί ο Σαίξπηρ ακροβατώντας στα όρια του Ύστερου Μεσαίωνα μας ανοίγει ένα παράθυρο στους προηγούμενους αιώνες. Μας επιτρέπει από το παρόν του να δούμε τον δυτικό μεσαίωνα ως ένα άμεσο παρελθόν, ως μια κατάσταση από την οποία ο ίδιος και οι άνθρωποι του καιρού του μόλις έχουν φύγει και γι’ αυτό μπορούν να την δουν καθαρά. Ήρωες τις τρικυμίας είναι ο εξόριστος δούκας του Μιλάνου Πρόσπερο, η κόρη του Μιράντα και δύο μαγεμένα περίεργα πλάσματα που ο Πρόσπερο βρήκε στο νησί: το τερατάκι Κάλιμπαν και το πνεύμα Άριελ. Ο Κάλιμπανκαι ο Άριελ[*] είναι σύμμαχοι και υπηρέτες του Πρόσπερο.
Ο Πρόσπερο έχει πρόσβαση σε σκοτεινά μάγια λοιπόν κι αυτό το μαθαίνουμε πολύ νωρίς στο έργο. Τα μάγια του Πρόσπερο προκαλούν μια τρικυμία και κάπως έτσι το νησί της εξορίας του υποδέχεται τον αδερφό του Αντόνιο που πραξικοπηματικά τον είχε ανατρέψει και τον είχε αναγκάσει να φύγει στην εξορία. Μαζί με αυτόν και τον δούκα της Νάπολης Αλόνσο που τον είχε βοηθήσει στο πραξικόπημα. Δυστυχώς όμως, η πλοκή δεν θα μας απασχολήσει και τόσο. Γνωρίζουμε όσα χρειαζόμαστε. Θα αφήσουμε την ιστορία μας νωρίς νωρίς, στην Α’ πράξη, της 2ης Σκηνής. Εκεί ο Κάλιμπαν λέει στον Πρόσπερο:
Κάλιμπαν: Άσε με το φαί μου να τελειώσω. Νησί δικό μου τούτο, μου το πήρες με τα μάγια,η μάνα μου η Συκοράξα μου το ‘δωσε. Όταν ήρθες, με χάιδευες με περιποιούσουν στην αρχή, να πίνω νερό με μούρα μου ‘δινες και να με δασκαλεύεις αρχίνισες τα ονόματα του φεγγαριού και του ήλιου, που φέγγουν τα μερόνυχτα. Και σ’ αγαπούσα τότες, και σου είχα δείξει του νησιού όλα τα κατατόπια: που είναι οι πηγές οι δροσερές κι οι αρμύρες, που είναι το χώμα έφορο και που όχι. Φάσκελά μου! Όλα τα μάγια της Συκοράξας, φρύνοι, σκάθαροι και νυχτερίδες απάνω σου! Εγώ ‘μαι τώρα ο μόνος σου υπήκοος, εμέ που πρώτα ήμουν βασιλιάς εδώ, κλεισμένο σε σπηλιά με έχεις σα ζωντόβολο και με εμποδίζεις να πάω στ’ άλλα μέρη του νησιού.
Και λίγο παρακάτω:
Καλιμπαν: Μ’ έμαθες να μιλώ και το καλό το μόνο που ‘δα είναι να ξέρω πώς να βλαστημώ. Κακή αρρώστια να σ’ εύρει που μου δίδαξες τη γλώσσα.
Ο Κάλιμπαν, δηλαδή ο Σαίξπηρ, δείχνει να καταλαβαίνει στον μακρινό 17ο αιώνα όσα οι ιστορικοί προσπάθησαν και προσπαθούμε ακόμα να συντάξουμε. Ένας πολιτικός ανταγωνισμός στη σχεδόν καπιταλιστική Βενετία της περιόδου, οδηγεί στην ανάγκη να μετασχηματιστούν σε νέες οι παλιές παραγωγικές δυνάμεις. Τα μάγια του Άριελ γίνονται πολιτικό όπλο, η κληρονομία που αφήνει η μητέρα του Κάλιμπαν απαλλοτριώνεται και ο γιός της γίνεται σκλάβος ενός νέου αφέντη στον τόπο που γεννήθηκε.
Πως εδραιώνεται αυτή η νέα εξουσία; Ο Σαίξπηρ είναι σαφής, ο Κάλιμπαν καταριέται τον Πρόσπερο γιατί τον ανάγκασε να κοιτάζει τον ουρανό και να αποδίδει νέες ονομασίες στον ήλιο και στ’ αστέρια. Ο Κάλιμπαν καταριέται την ώρα και τη στιγμή που αναγκάστηκε να μιλάει τη γλώσσα.
Τι εννοεί ο Σαίξπηρ με τη χρήση της λέξης γλώσσα; Μήπως ο Κάλιμπαν δεν ήξερε να μιλάει πριν γνωρίσει τον Πρόσπερο; Νομίζω πως δεν είναι έτσι. Η γλώσσα διαφέρει από την προφορά, την διάλεκτο ή την ομιλία·η γλώσσα δεν είναι του καθενός ή της καθεμιάς. Είναι ένα δομημένο και αντικειμενικό σύστημα που ενώ το μιλάμε, αυτό μιλάει για εμάς.
Και ποια είναι η γλώσσα που μας μαθαίνει να βλέπουμε διαφορετικά τον ουρανό; Ο Κοπέρνικος δημοσίευσε το έργο του για το ηλιοκεντρικό σύστηματο 1543. Ο Γαλιλαίος το 1609 έστρεψε το τηλεσκόπιο στους ουρανούςκαι την επόμενη χρονιά δημοσίευσε τον Αγγελιαφόρο των Άστρων. Το 1609 είναι, επίσης, η χρονιά που ο Κέπλερ δημοσίευσε τη Νέα Αστρονομία του, το σημαντικότερο αστρονομικό έργο της Επιστημονικής Επανάστασης. Και ο Σαίξπηρ, που την ίδια εποχή γράφει για την Ιταλία, πιθανώς κάπου να είχε ακούσει πως κάποιοι ισχυρίστηκαν ότι ένα σύμπαν με τη Γη στο κέντρο του δεν πρόσφερε ικανοποιητικές εξηγήσεις για τα ουράνια φαινόμενα. Η Τρικυμία αποτελεί τεκμήριο μιας διαδικασίας κατά την οποία ένα εξηγητικό σχήμα για τον κόσμο εδραιώνεται διαλύοντας ένα άλλο. Διαφέρουν; Ο Κάλιμπαν αναγκάζεται να μάθει μια νέα γλώσσα που τον κρατά φυλακισμένο στη σπηλιά, ενώ ο Πρόσπερο, ο δάσκαλος του, παραμένει μάγος. Φυσικά ένας τέτοιος μετασχηματισμός δεν μπορεί παρά να είναι πολιτικός.
Χρήστος Κρυστάλλης
υποψήφιος διδάκτορας
τμήματοςΚοινωνιολογίας ΕΚΠΑ
Αναφορές
Ουίλιαμ Σαίξπηρ, Η Τρικυμία, μτφρ. Νικόλαος Μ. Παναγιωτάκης, Στιγμή, Αθήνα 1998.
[*] Παρότι στην πλειονότητα των θεατρικών διασκευών της Τρικυμίας τον Άριελ τον υποδύονται γυναίκες ηθοποιοί, σε δύο διαφορετικά σημεία του κειμένου του Σαίξπηρ χρησιμοποιείται το his.
