Σύμφωνα με Γάλλο φυσικό και μαθηματικό Ανρί Πουανκαρέ, «η επιστήμη χτίζεται με τα γεγονότα, όπως ένα σπίτι χτίζεται με πέτρες. Ωστόσο, η απλή συγκέντρωση από γεγονότα δεν είναι επιστήμη, όπως ένας σωρός από πέτρες δεν είναι ένα σπίτι».
Αν, λοιπόν, τα γεγονότα δεν αρκούν για να φτιάξουν την επιστήμη, πώς είναι δυνατόν να είναι αρκετά από μόνα τους για να πείσουν; Αλήθεια, πώς χτίζεται η εμπιστοσύνη στην επιστήμη;
Εμπιστοσύνη στην επιστήμη
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι εμπιστευόμαστε, συνειδητά ή ασυνείδητα, την επιστήμη σε ό,τι αφορά την κατανόηση του κόσμου γύρω μας. Ο σύγχρονος πολιτισμός έχει διαμορφωθεί σε ασύγκριτα μεγαλύτερο βαθμό από ό,τι στο παρελθόν από τις εξελίξεις στην επιστήμη και την τεχνολογία. Ωστόσο, το ότι τα αεροπλάνα πετάνε και τα κινητά μας είναι παντοδύναμοι υπολογιστές δεν είναι αρκετά για να μας κάνουν να εμπιστευτούμε την επιστήμη σε κρίσιμα ζητήματα. Αντιθέτως, η εκούσια ή ακούσια εμπιστοσύνη που της δείχνουμε φθίνει δραματικά, ειδικότερα για μεγάλη μερίδα ανθρώπων, όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με τα πραγματικά σοβαρά προβλήματα και προκλήσεις που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα, όπως, για παράδειγμα, η κλιματική αλλαγή ή η διαχείριση μιας πανδημίας.
Η προσωπική εμπειρία του γράφοντος επιβεβαιώνει την πιο πάνω παρατήρηση: ο κόσμος, στο άκουσμα της λέξης αστροφυσική, δείχνει τεράστιο ενθουσιασμό για τις ανακαλύψεις που αφορούν τους μακρινούς γαλαξίες ή τα κουάρκ και τα πειράματα στο CERN· όταν, όμως, η συζήτηση οδηγείται στα εμβόλια, τα μέτρα προφύλαξης κ.λπ., τότε σε αρκετές περιπτώσεις ο ενθουσιασμός δίνει τη θέση του στην καχυποψία. Είναι, ωστόσο, λογικό. Τα επιστημονικά αποτελέσματα που αφορούν ζητήματα υγείας ή δικαιολογούν περιορισμούς σε προσωπικές ελευθερίες και μεταβολή του τρόπου ζωής προκαλούν, προφανώς, διαφορετικές αντιδράσεις από ό,τι. π.χ. ότι το σπιν των μποζονίων είναι ακέραιο ή ότι είμαστε όλοι αστρόσκονη. Κάπου εδώ υποπτευόμαστε ότι το ζήτημα της εμπιστοσύνης της επιστήμης στα κρίσιμα ζητήματα ξεπερνάει τα γεγονότα και την ίδια την επιστήμη.
Η επικοινωνία με τους πολίτες
Το πρόβλημα της εμπιστοσύνης δεν είναι πρωτόγνωρο και δεν αφορά μόνο την διαχείριση της πανδημίας ή μόνο την διάθεση των ανθρώπων να εμβολιαστούν. Τις τελευταίες δεκαετίες τα στοιχεία δείχνουν ότι η ανθρωπότητα βρίσκεται μπροστά σε μια ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή, ωστόσο τα στοιχεία αμφισβητούνται από σημαντική μερίδα ανθρώπων. Αντίστοιχες διαμάχες παρατηρούνται και σχετικά με τα υποχρεωτικά προγράμματα εμβολιασμών των τελευταίων δεκαετιών, παρόλο που έχουν οδηγήσει στην εξαφάνιση θανατηφόρων ασθενειών, με τη διδασκαλία της επιστήμης της εξέλιξης και του δημιουργισμού στα σχολεία, κ.λπ.
Δεδομένου ότι αυτές οι διαμάχες δεν είναι φαινόμενα των τελευταίων ετών, σημαντικός αριθμός ερευνητών στην επικοινωνία και στις σπουδές επιστημών και τεχνολογίας έχουν μελετήσει τις στρατηγικές που φαίνονται να είναι πιο αποτελεσματικές. Το συμπέρασμα των ερευνών αυτών είναι, εν συντομία, ότι η παράθεση γεγονότων, δηλαδή η τακτική που ακολουθούν εμμονικά και κατ’ αποκλειστικότητα οι επιστήμονες, τα ΜΜΕ και οι θεσμοί, δεν είναι αποτελεσματική. Ακόμα λιγότερο αποτελεσματική, έως καταστροφική, είναι η πόλωση που συντηρείται και εντείνεται, λόγω μιας τέτοιας προσέγγισης. Άλλωστε, υπενθυμίζουμε ότι το ζήτημα δεν είναι απλώς να πειστούν οι πολίτες για την ορθότητας μιας επιστημονικής άποψης έναντι μιας άλλης αλλά να δεχτούν και, κυριότερα, να διαμορφώσουν μέσω των πολιτικών τους επιλογών, τις λύσεις που απαιτούνται για την αντιμετώπιση των κρίσεων.
Οι ίδιες έρευνες υπογραμμίζουν ότι για την αντιμετώπιση της κατάστασης απαιτούνται, εν συντομία, η άμβλυνση της πόλωσης και η διεύρυνση των ακροατηρίου πέρα από τις άμεσα αντιμαχόμενες πλευρές, με τρόπο που να γίνονται κατανοητοί οι λόγοι για τους οποίους το πρόβλημα αφορά τις διάφορες ομάδες πολιτών, λαμβάνονας υπόψη τις ταυτότητες και τα πολιτισμικά τους χαρακτηριστικά· η ειλικρινής κατάστρωση, από μέρους των ειδικών και των θεσμών, πολλών κατηγοριών λύσεων (και όχι μόνο μιας), ώστε να διευρυνθεί το φάσμα των επιλογών που έχουν οι πολίτες και να καλλιεργηθεί ένα κλίμα συμμετοχής· η διαχρονική καλλιέργεια της ενημέρωσης, του διαλόγου και της αντιπαράθεσης μέσα στις κοινωνίες και κοινότητες, μέσω δημόσιων συζητήσεων και με τη συνδρομή των τοπικών μέσων ενημέρωσης.
Γιατί να εμπιστευτούμε την επιστήμη;
Αυτό είναι το ερώτημα που διαπραγματεύεται στο ομώνυμο βιβλίο της, Why Trust Science?, η Naomi Oreskes, Καθηγήτρια της Ιστορίας της Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Η απλή απάντηση στο ερώτημα, η οποία τεκμηριώνεται και αναλύεται στο βιβλίο, είναι διότι η επιστήμη είναι μια κοινωνική δραστηριότητα, που στηρίζεται σε ευρείες συναινέσεις. Το βιβλίο ξεκινάει με μια παρουσίαση της ιστορίας και φιλοσοφίας των επιστημών από το 19ο αιώνα μέχρι σήμερα, με σκοπό να αναδείξει την ύπαρξη όχι μιας αλλά πολλών επιστημονικών μεθόδων. Η επιστήμη είναι μια ανθρώπινη δραστηριότητα, επομένως δεν είναι τέλεια. Οι επιστήμονες σφάλλουν, ωστόσο είναι ο κοινωνικός και συμπεριληπτικός χαρακτήρας της επιστήμης συνολικά που την κάνουν αξιόπιστη. Μια δημοκρατικότερη επιστήμη που θα συμπεριλαμβάνει ποικίλες επιστημονικές κοινότητες, μπορεί να βελτιώσει τα «τυφλά σημεία» και να αυξήσει την αξιοπιστία της. Το αξιοσημείωτο είναι ότι παρόλο που το βιβλίο απευθύνεται σε ευρύτερο κοινό, η Oreskes προσπάθησε να ακολουθήσει μια διαδικασία αξιολόγησης από ομότιμους (peer review), αντίστοιχη με αυτή που ακολουθείται στη δημοσίευση των ερευνητικών εργασιών. Για αυτό το λόγο, περιλαμβάνονται, επιπλέον, δοκίμια από πέντε ερευνητές που σχολιάζουν το κείμενο της Oreskes, στα οποία η συγγραφέας, στη συνέχεια, απαντάει.
Η επικοινωνία της πανδημίας
Θα μπορούσε κανείς να συζητήσει τις παραπάνω λύσεις στα πλαίσια της αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής. Μάλιστα, η συγκεκριμένη συζήτηση είναι επίκαιρη και για τη χώρα μας καθώς η στρατηγική που ακολουθείται στον τομέα των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας όχι μόνο δεν έχει ακολουθήσει έναν σοβαρό διάλογο με τις τοπικές κοινότητες, αλλά έρχεται και ως αποτέλεσμα νόμων που οδηγούν στην επιβάρυνση των τοπικών κοινωνιών. Ας εστιάσουμε, όμως, στο ζήτημα της πανδημίας και της αντιμετώπισής της, μια κρίση που, όπως και το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής, δεν αποτελεί απλώς επιστημονικό ή τεχνολογικό γρίφο αλλά απαιτεί τη διαχείριση κοινωνιών, οικονομικών κλάδων και ευαίσθητων ομάδων.
Πρώτο βήμα για την αντιμετώπισή της, στις αρχές του 2020, θα έπρεπε να είναι η κατανόηση της φύσης του προβλήματος και η επικοινωνία του στους πολίτες. Προβλήματα όπως η πανδημία ή η κλιματική αλλαγή είναι πολύπλοκα σε τέτοιο βαθμό που δοκιμάζουν τα όρια της επιστήμης, των κοινωνικών θεσμών και των πολιτευμάτων. Είναι περιστάσεις σαν αυτές που συνειδητοποιούμε ότι δεν υπάρχουν απαραίτητα απόλυτες απαντήσεις παρά μόνο, ενδεχομένως, κακές και λιγότερο κακές ή σχεδόν καλές επιλογές. Ήταν, λοιπόν η πανδημία ένα ζήτημα που μπορούσε να λυθεί άμεσα και θα μας επέτρεπε να επιστρέψουμε στις ζωές μας ή μήπως θα μας απασχολούσε για τα επόμενα χρόνια; Παρά τα ιστορικά παραδείγματα και τις εκτιμήσεις των ειδικών υπέρ του δεύτερου, το κυρίαρχο μήνυμα που δόθηκε από την πολιτεία ήταν το πρώτο. Όμως, η λανθασμένη εκτίμηση ενός προβλήματος δεν μπορεί να οδηγήσει σε βέλτιστες λύσεις, ενώ η ελλιπής παρουσίασή του στους πολίτες δεν δημιουργεί τις απαραίτητες συνθήκες συναίνεσης και πειθούς που απαιτούνται για την αντιμετώπισή του. Αντίστοιχα παραδείγματα μπορούν να αντληθούν από το είδος των μέτρων που εφαρμόστηκαν και τον τρόπο, τα ζητήματα καταγραφής κρουσμάτων, τη διαχείριση των συνθηκών στους εργασιακούς χώρους, τα μέσα μεταφοράς, το δημόσιο σύστημα υγείας, κ.λπ.
Επιπλέον, φαίνεται ότι από την αρχή επιλέχθηκε η καλλιέργεια κλίματος πόλωσης από την πολιτεία, αντί για μια προσπάθεια ενσωμάτωσης των διαφόρων κοινωνικών ομάδων στα πλαίσια της αντιμετώπισης της κρίσης. Αρχικά ήταν οι αρνητές του ιού, οι νέοι και οι ασυνείδητοι που δεν φορούσαν μάσκα στα λεωφορεία, απέναντι στους ενσυνείδητους πολίτες που έκαναν το καθήκον τους· σήμερα είναι οι εμβολιασμένοι απέναντι στους μη εμβολιασμένους. Όμως, σε συνθήκες πόλωσης η αντιπαράθεση παύει να γίνεται στη βάση επιχειρημάτων με σκοπό την εύρεση κοινού τόπου και μετατρέπεται σε αντιπαράθεση στη βάση ταυτοτήτων, ιδεολογιών και προσώπων. Το αποτέλεσμα είναι περαιτέρω πόλωση, με συνέπεια, τελικά, να απουσιάζουν εντελώς από το δημόσιο διάλογο οι καθοριστικές λεπτομέρειες που χαρακτηρίζουν ένα ζήτημα και είναι απαραίτητες για να διαμορφώσουν άποψη οι πολίτες. Παρόλο που, φαινομενικά, το διαδίκτυο μπορεί να καλύψει το κενό στην ενημέρωση, είναι γνωστό ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και οι μηχανές αναζήτησης τείνουν να ενισχύουν τις ήδη καθιερωμένες απόψεις των πολιτών, καθώς προσαρμόζονται στις επιλογές των χρηστών. Επομένως, η διατήρηση ενός κλίματος πόλωσης μεγεθύνει το πρόβλημα της ελλιπούς ενημέρωσης.
Το πρόβλημα, όμως, δεν αφορά μόνο τις μεθόδους και το μήνυμα αλλά και το ίδιο το μέσο. Θα πρέπει να παραδεχτούμε ότι η αξιοπιστία των ΜΜΕ μειώνεται συστηματικά τα τελευταία χρόνια, εν μέρει λόγω του ρόλου που έχουν παίξει αυτά στη διαμόρφωση των πιο πάνω πολιτικών επιλογών. Συγκεκριμένα σε ό,τι αφορά την επικοινωνία της επιστήμης, αυτή έχει πάψει από καιρό να αποτελεί ενημερωτικό προϊόν (πόσες εκπομπές ή προγράμματα γνωρίζετε με τέτοια θεματολογία;), με μόνες περιστασιακές εξαιρέσεις όταν κάποιος ερευνητής στο εξωτερικό μάς έχει κάνει περήφανους ως χώρα ή τους δυο-τρεις γνωστούς Έλληνες επιστήμονες που βλέπουμε εδώ και δεκαετίες στα μέσα. Αν και καθημερινά είναι προσκεκλημένοι γιατροί στις πρωινές ενημερωτικές εκπομπές και τα δελτία ειδήσεων, καμία εκπομπή επικοινωνίας της επιστήμης, με κέντρο τον διάλογο, δεν έχει προβληθεί, έστω και με αφορμή την πανδημία, παρά τα χρήματα που δαπανήθηκαν για τη στήριξη των μέσων. Αντίθετα, η επιστημονική ενημέρωση (η οποία αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για τη λήψη αποφάσεων από τους πολίτες και τους πολιτικούς) γίνεται σχεδόν αποκλειστικά από μια μικρή ομάδα παρουσιαστών, την ίδια που έχει αναλάβει την ενημέρωσή μας για όλα τα υπόλοιπα θέματα τα τελευταία χρόνια. Προφανώς τα παραπάνω δεν αφορούν μόνο την επιστημονική ενημέρωση αλλά και την ενημέρωση σχετικά με τους νόμους και τις πολιτικές που ακολουθούνται, με ό,τι επιπτώσεις μπορεί να έχει αυτό στη λειτουργία των θεσμών και την ποιότητα της δημοκρατίας.
Ακόμα, όμως, και εκ των υστέρων, και με δεδομένα τα παραπάνω παγιωμένα χαρακτηριστικά των ΜΜΕ, δεν έγινε σχεδιασμός για να δοθούν απαντήσεις στα ερωτήματα που απασχολούν τους πολίτες με αφορμή την πανδημία. Ερωτήματα όπως τι είναι τα εμβόλια, πώς αναπτύσσονται, με ποιο τρόπο προστατεύουν, τι παρενέργειες έχουν και τι προσπαθούμε να πετύχουμε σε αυτή τη φάση ως προς τον περιορισμό της πανδημίας. Αντιθέτως, επί μήνες έχουμε εστιάσει στο πότε θα «πετάξουμε τη μάσκα», στο αν και ποιοι θα πάρουμε τη ζωή μας πίσω εμβολιαζόμενοι, κ.λπ., ερωτήματα που δεν έχουν ιδιαίτερη σχέση με τη φύση του προβλήματος, εστιάζουν μόνο στη συντήρηση του τρόπου ζωής μας και εύκολα οδηγούν σε αντιφάσεις. Σε τέτοιες συνθήκες ελλιπούς ενημέρωσης, το κενό καλύπτεται εύκολα από ψευδοεπιστημονικές απόψεις με αποτέλεσμα πολλοί πολίτες να είναι εύπιστοι απέναντι σε αυτές και καχύποπτοι απέναντι σε εδραιωμένους θεσμούς.
Πηγές:
Routledge Handbook of Public Communication of Science and Technology, Ed. By M. Bucchi and B. Trench, Second Edition, 2014
Why Trust Science, Naomi Oreskes, 2019
