Live τώρα    
18°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
18 °C
15.8°C19.3°C
1 BF 59%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
16 °C
11.6°C19.0°C
2 BF 64%
ΠΑΤΡΑ
Αραιές νεφώσεις
15 °C
12.0°C15.9°C
2 BF 67%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
18 °C
16.8°C19.7°C
2 BF 63%
ΛΑΡΙΣΑ
Ελαφρές νεφώσεις
11 °C
10.9°C15.7°C
0 BF 82%
Ο ισχυρός δεν είναι ελεύθερος
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Ο ισχυρός δεν είναι ελεύθερος

Κανείς δεν μπορεί να σταματήσει το άρμα της προόδου. Προελαύνει διαρκώς. Είναι η αόρατη δύναμη της ιστορίας. Ενδεχομένως, η πρόοδος να πρέπει να περάσει πάνω από κάποιους ή να παραμερίσει μερικούς ακόμη αλλά δεν γίνεται διαφορετικά. Έτσι υπαγορεύει η φύση, όπως μας έχει δείξει και ο Δαρβίνος. Μπορεί κανείς να πάει ενάντια στη φύση και στη «φύση» του; Ό,τι και να κάνει το άτομο, τίποτα δεν μπορεί να σταματήσει την πορεία της προόδου. Αν σας ενόχλησε αυτή η εισαγωγή ή σας φαίνεται εσφαλμένη, έχετε δίκιο.

Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, προκύπτει ο λεγόμενος κοινωνικός δαρβινισμός. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν μία «μόδα», που ακολούθησε τις ιδέες του Δαρβίνου (1809-1882) σχετικά με την εξέλιξη των ειδών και τη φυσική επιλογή. Η θεωρία της φυσικής επιλογής έλεγε ότι οι αλλαγές στη φύση προκύπτουν μέσω της εξάλειψης όλων των ατόμων που δεν μπορούν να επιβιώσουν. Αυτή η συνθήκη επιτρέπει σε όσα άτομα προσαρμόζονται στις συνθήκες του περιβάλλοντος να επιβιώνουν και να αναπαράγονται. Ο φιλόσοφος, βιολόγος και κοινωνιολόγος Χέρμπερτ Σπένσερ (1820-1903) παρερμήνευσε τις ιδέες του Δαρβίνου και χαρακτήρισε τη διαδικασία της φυσικής επιλογής «επιβίωση του ισχυρότερου». Η εξελικτική θεωρία του Σπένσερ ήταν αρκετά γνωστή στη Βρετανία και στις ΗΠΑ. Αρκετοί επιτυχημένοι και αδίστακτοι καπιταλιστές επιχειρηματίες θεωρούσαν ότι ήταν υποστηρικτές της θεωρίας του Σπένσερ και πως εφάρμοζαν σε οικονομικό και πολιτικό επίπεδο μια θεωρία που περιέγραφε τη φύση. Δεν έκαναν, δηλαδή, τίποτα παραπάνω από το να ασκούν τη δύναμή τους στους άλλους, οι οποίοι ήταν αρκετά αδύναμοι για να επικρατήσουν και το μόνο που μπορούσαν να κάνουν ήταν να ακολουθούν και να υπηρετούν. Να υπηρετούν το άρμα της προόδου.

Υπάρχουν τρία σημαντικά προβλήματα στην παραπάνω θεώρηση. Το πρώτο είναι ότι η θεωρία του Σπένσερ ήταν μία μίξη της θεωρίας του Δαρβίνου και της θεωρίας των επίκτητων χαρακτηριστικών του Ζαν Μπατίστ Λαμάρκ (1744-1829). Ο Λαμάρκ δεν έλεγε ότι οι ακατάλληλοι εξαλείφονται, όπως σημείωνε ο Δαρβίνος. Υποστήριζε ότι οι νέες γενιές κρατούν μόνο τα βελτιωμένα χαρακτηριστικά από τις προηγούμενες γενιές και με αυτόν τον τρόπο προοδεύουν. Αυτή η άποψη ήταν εξαιρετικά δημοφιλής στις δεκαετίες 1860 και 1870, όταν και ο Σπένσερ είχε ιδιαίτερη απήχηση. Επομένως, η θεώρησή του για την πρόοδο και τον καπιταλισμό δεν ήταν τόσο δαρβινική όσο λαμαρκιανή. Το συμπέρασμα εδώ είναι ότι η δαρβινική θεώρηση για τη φύση δεν προβλήθηκε ποτέ σε πλήρη αντιστοιχία με τις κοινωνίες των ανθρώπων.

Το δεύτερο πρόβλημα είναι ότι ο δαρβινισμός δεν εφαρμόστηκε ποτέ στον καπιταλισμό. Δεν είχε ποτέ μία επιστημονική θεωρία τόση δύναμη ώστε να ελέγξει τις ανθρώπινες κοινωνίες. Ειδικά η δαρβινική θεωρία δεν είχε καν ιδιαίτερη απήχηση μεταξύ των βιολόγων. Για την ακρίβεια, συνέβη το ανάποδο. Οι ιστορικοί των επιστημών έχουν δείξει πώς οι ιδέες του Δαρβίνου επηρεάστηκαν από το πλαίσιο της εποχής του. Αυτό δεν σημαίνει, φυσικά, ότι ο Δαρβίνος ήθελε να επινοήσει μια θεωρία που να δικαιολογεί τον καπιταλισμό αλλά ότι αναπόφευκτα έβλεπε τη φύση μέσα από το πρίσμα της εποχής του. Αντίστοιχα, ο δαρβινισμός και λαμαρκισμός του Σπένσερ ήταν, έως κάποιον βαθμό, αντανακλάσεις του καπιταλισμού στην επιστήμη. Από εκεί και πέρα, είναι γεγονός ότι οι ιδέες του Δαρβίνου και του Λαμάρκ δικαιολογούσαν συγκεκριμένες πολιτικές που είχαν ήδη εφαρμοστεί. Ακόμη και σήμερα, ακούμε πολιτικούς να υποστηρίζουν ότι στην κοινωνία επικρατεί ο νόμος της ζούγκλας, ότι ο ανταγωνισμός είναι φυσικός και ότι δεν μπορούμε να φανταστούμε μια κοινωνία χωρίς ανισότητες γιατί κάτι τέτοιο είναι αντίθετο προς τη φύση. Το συμπέρασμα που προκύπτει εδώ είναι ότι οι επιστήμες υποκαθορίζονται περισσότερο από τις πεποιθήσεις που έχουμε παρά το ανάποδο.

Το τρίτο πρόβλημα, και ίσως πιο ουσιαστικό, είναι ότι η δαρβινική θεωρία δεν έλυσε αυτομάτως ζητήματα που επιδέχονται και άλλων ερμηνειών. Οι ιδέες του Δαρβίνου είναι ιδιαίτερα γόνιμες και παραγωγικές όταν επιχειρούμε να περιγράψουμε μηχανιστικές λειτουργίες και μεταβολές στη φύση αλλά δεν είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικές όταν επιχειρούμε να περιγράψουμε και να ερμηνεύσουμε ηθικές και κοινωνικές συμπεριφορές. Ο δαρβινισμός έχει χρησιμοποιηθεί αρκετές φορές με ένα αυστηρό ντετερμινιστικό σχήμα που μοιάζει με την περιγραφή στην αρχή του άρθρου. Μοιάζει, δηλαδή, αναπόφευκτος. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει πως ότι και να κάνουμε δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από τη «φύση» μας. Είναι σαν να είμαστε οι μαριονέτες του παρελθόντος μας. Ο μόνος υπεύθυνος για τις πράξεις μας, υπό αυτή την έννοια, είναι τα γονίδιά μας. Ακόμη και οι κοινωνίες μας, δηλαδή, δεν θα μπορούσαν να είναι διαφορετικές. Τι συνεπάγεται μια τέτοια θέαση για τον άνθρωπο; Συνεπάγεται ότι δεν έχει ευθύνη για όσα κάνει. Είναι απλώς το όχημα της προόδου, η οποία δεν έχει κανένα ηθικό πρόσημο.

Πρόκειται για μια εξαιρετικά επικίνδυνη ερμηνεία της φύσης μας γιατί μπορεί να οδηγήσει σε δύο δυσάρεστα συμπεράσματα. Το πρώτο είναι πως τα πάντα δικαιολογούνται, ακόμη και μια ειδεχθής πράξη, αρκεί να μπορεί να μπει κάτω από την ομπρέλα της δαρβινικής ερμηνείας. Το δεύτερο, και σε άμεση συσχέτιση με το προηγούμενο, είναι ότι δεν υπάρχει ελεύθερη βούληση. Όποια πράξη και αν κάνουμε, είναι ήδη προδιαγεγραμμένη και δεν θα μπορούσαμε να κάνουμε διαφορετικά. Το ζήτημα της ελεύθερης βούλησης απασχολεί τη φιλοσοφία από τις απαρχές της συγκρότησής της, καθώς και τις φυσικές επιστήμες, και παραμένει ένα ανοιχτό ζήτημα χωρίς μία οριστική απάντηση.

Κάπου στον 17ο αιώνα, ο Φράνσις Μπέικον καλούσε τους φυσικούς φιλοσόφους να μάθουν όσα περισσότερα μπορούν, ώστε ο άνθρωπος να γίνει ο απόλυτος κυρίαρχος της φύσης. Η γνώση ήταν δύναμη γιατί σήμαινε εξουσία. Διακόσια χρόνια μετά, φτάνοντας μέχρι σήμερα, η εξουσία αυτή παρουσιάζεται να είναι κάτι φυσικό. Είναι σαν να λέμε ότι η φύση των ισχυρών είναι να κυριαρχούν και οφείλουν να το κάνουν. Δεν είναι ελεύθεροι να πράξουν αλλιώς. Διαφορετικά, δεν θα υπάρξει πρόοδος. Μέσα σε αυτούς τους αιώνες, η πρόοδος αντικατέστησε την ηθική και η ερμηνεία που αυθαίρετα αποδώσαμε στις κανονικότητες της φύσης αντικατέστησε την ευθύνη και το δικαίωμά μας να πράττουμε ελεύθερα.

Ο δαρβινισμός, όπως και κάθε άλλο εγχείρημα αναγωγής φυσικών θεωριών στις ανθρώπινες κοινωνίες, είναι ανεπαρκής, αν παρουσιάζεται ως η πλήρης εικόνα της ανθρώπινης φύσης. Αρκεί μια πράξη ελεύθερης βούλησης για να ξεπεράσουμε αυτό που έχουμε ερμηνεύσει ως τη βιολογία μας. Αρκεί κανείς να επιλέξει ελεύθερα να μην ασκήσει την εξουσία του σε έναν άλλο. Αρκεί κανείς να προσπαθεί να πράττει ελεύθερα, χωρίς να θεωρεί ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα. Αρκεί κανείς να επιδιώκει το αγαθό. Τι είναι το αγαθό; Ακόμη δεν έχουμε καταφέρει να το απαντήσουμε. Για κάποιον λόγο, όμως, οι άνθρωποι έχουμε την ικανότητα να το διακρίνουμε. Όπως έχουμε και την ικανότητα να διακρίνουμε τα πρόσωπα τεράτων. Η ιστορία των ανθρώπων δεν είναι αγώνας για την επιβίωση του ισχυρότερου. Δεν είναι αγώνας για πρόοδο. Είναι ο αγώνας για την επιβίωση του αγαθού.

Πηγές:

Bowler, P. & Morus, R. M. (2012). Η ιστορία της νεότερης επιστήμης, μετάφραση Β. Σπυροπούλου, Αθήνα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης [πρώτη έκδοση: Making Modern Science. Chicago: University of Chicago Press, 2005].

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL