Επιμέλεια: Γιάννης Κυπαρισσιάδης
Παρ' όλο που τα φώτα της επικαιρότητας είναι στραμμένα στα σύνορα της Λευκορωσίας και στη μεταναστευτική κρίση, το εσωτερικό της χώρας, ιδιαίτερα η κοινωνία της, παραμένει άγνωστο. Η σοβιετική κληρονομιά είναι ακόμα έντονα παρούσα, όπως φαίνεται από κάποιες μάλλον ανορθόδοξες για τα δεδομένα της Ευρώπης συνταγές: προκειμένου να καταπολεμήσει την ανεργία στους νέους, η κυβέρνησή της εξασφαλίζει πρώτη εργασία στους πτυχιούχους. Τέτοιες συνταγές διαφύλαξης ορισμένων κοινωνικών κεκτημένων της σοβιετικής περιόδου είναι που συμβάλλουν στη μακροζωία της εξουσίας του Προέδρου Αλεξάντερ Λουκασένκο.
Είναι μια ζεστή μέρα στο Ναβαπόλατσκ. Ο ήλιος καίει ανελέητα την απέραντη πλατεία του δημαρχείου. Δεν υπάρχει ούτε ένα δέντρο να προσφέρει έστω και την παραμικρή όαση σκιάς. Λίγα μέτρα πιο μακριά βρίσκεται η εύστοχα ονομασμένη οδός Σχολείων. Στον αριθμό πέντε μουσική ξεγλιστρά από τα μισάνοιχτα παράθυρα. Στο έδαφος χαλίκια βαμμένα μπλε σχηματίζουν ένα κλειδί του σολ. Είναι το ινστιτούτο μουσικών σπουδών, στο οποίο έχει κανονίσει να μας συναντήσει η Ξένια Κοσάια.
«Καλώς ορίσατε στο Ναβαπόλατσκ, τη μόνη πόλη της Λευκορωσίας που δεν έχει άγαλμα του Λένιν» λέει αστειευόμενη η νεαρή γυναίκα. Σε αυτή την πόλη των εκατό χιλιάδων περίπου κατοίκων διορίστηκε η κυρία Κοσάια για δύο χρόνια ως καθηγήτρια πιάνου. «Σπούδασα στο ωδείο του Μινσκ. Μετά το τέλος της πενταετούς εκπαίδευσής μου ήθελα να εργαστώ στην πρωτεύουσα, αλλά με έστειλαν εδώ».
Αναφέρεται στο σύστημα του υποχρεωτικού διορισμού μετά τις σπουδές, το raspredelenie, το οποίο στην κυριολεξία σημαίνει «κατανομή». Δημιούργημα της σοβιετικής περιόδου και διατηρημένο εν μέρει και μετά την ανεξαρτητοποίηση της χώρας, το 1991, το σύστημα αυτό ανταποκρίνεται, σύμφωνα με το άρθρο 83 του εκπαιδευτικού κώδικα, στην «απαίτηση για κοινωνική προστασία των νέων αποφοίτων και στην ικανοποίηση των αναγκών σε εξειδικευμένους επιστήμονες, εργάτες και υπαλλήλους τους οικονομικούς κλάδους και στον κοινωνικό τομέα».
Το 2018 αφορούσε 19.300 φοιτητές, δηλαδή το 60% περίπου εκείνων που άφησαν πίσω τα έδρανα του πανεπιστημίου.
Η αρχή είναι απλή. Κάθε ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα ανοίγει για τους απόφοιτους της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης έναν ορισμένο αριθμό δωρεάν θέσεων, κατανεμημένων ανάλογα με τις επιδόσεις τους: οι καλύτεροι είναι εκείνοι που εξυπηρετούνται πρώτοι. Σε αντάλλαγμα εκείνοι οφείλουν, στο τέλος των σπουδών τους, να εργαστούν για δύο χρόνια σε μια θέση που συνήθως ορίζει το πανεπιστήμιό τους, οπουδήποτε στη Λευκορωσία. Ιατροί, μηχανικοί, λογιστές, καθηγητές, δημοσιογράφοι: κανένα επάγγελμα δεν ξεφεύγει από το σύστημα.
Εξασφαλίζοντας πρώτη εργασία σε μια μερίδα της νεολαίας της, η Λευκορωσία έκανε μια επιλογή αντίθετα στο ρεύμα των φιλελεύθερων συνταγών που εφαρμόζονται στην υπόλοιπη Ευρώπη, όπου οι κυβερνήσεις διατείνονται ότι καταπολεμούν την ανεργία στους νέους ροκανίζοντας τους μισθούς τους και ελαστικοποιώντας τις συμβάσεις τους. Οι Γάλλοι φοιτητές που αντιτάχθηκαν, το 2006, στο Συμβόλαιο Πρώτης Πρόσληψης (CPE), το οποίο επιμήκυνε στα δύο χρόνια τη δοκιμαστική περίοδο για τους νέους κάτω των 26 ετών, μάλλον θα βρουν κάποια προτερήματα σ’ ένα τέτοιο μοντέλο.
Ελάχιστα γνωστή, η Λευκορωσία συχνά διακωμωδείται για τα αγάλματα του Λένιν και για την υπερβολική προσκόλληση στο παρελθόν της. Οι διεθνείς χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί κρίνουν υπέρβαρο τον δημόσιο τομέα της. Εντούτοις η διαφύλαξη ορισμένων κοινωνικών κεκτημένων της σοβιετικής περιόδου συνέβαλε στη μακροζωία της εξουσίας του Προέδρου Αλεξάντερ Λουκασένκο, ο οποίος κυβερνά τη χώρα με σιδερένια πυγμή από το 1994.
Από την κομμουνιστική κληρονομιά το καθεστώς του Λουκασένκο διατήρησε επίσης μια λατρεία για την «αξία της εργασίας» και, κατ’ επέκταση, μια αποστροφή για την αργία, αποστροφή η οποία σχετίζεται με το μέλημα της κυβέρνησης να βρίσκει μια χρήσιμη απασχόληση για τον πληθυσμό που είναι σε ηλικία εργασίας, ιδιαίτερα εάν η μερίδα του αυτή αποτελείται από νέους και δυνάμει ταραξίες.
Η διατήρηση ενός συστήματος τοποθέτησης των νέων στην αγορά εργασίας μαρτυρά την επιλογή της πιο ρωσικής από τις σοβιετικές δημοκρατίες να διατηρήσει ορισμένους θεσμούς της παλιάς κατευθυνόμενης οικονομίας της. Η Λευκορωσία, που τότε απολάμβανε το υψηλότερο επίπεδο ανθρώπινης ανάπτυξης (εισόδημα, αλφαβητισμός, προσδόκιμο ζωής) και βιομηχανίας της ΕΣΣΔ, δεν υπήρξε ποτέ εστία αμφισβήτησης της κεντρικής εξουσίας της Μόσχας.
Το 1991 ανεξαρτητοποιήθηκε σχεδόν αιφνιδιαστικά, παρασυρμένη από το εθνικιστικό κύμα που προκαλούσε αναβρασμό στους γείτονές της (Βαλτικές χώρες, Ουκρανία). Τότε άρχισε μια μεταβατική περίοδος στη διάρκεια της οποίας η προσωρινή κυβέρνηση του Στάνισλαβ Τσούτσκιεβιτς ξεκίνησε ένα κύμα ιδιωτικοποιήσεων.
Το 1994, προς γενική έκπληξη, οι πρώτες προεδρικές εκλογές φρενάρουν τη φιλελεύθερη πολιτική. Ο Λουκασένκο ενισχύει την εκτελεστική εξουσία και επανατοποθετεί το κράτος στο κέντρο της οικονομικής ζωής. Σήμερα οι δημόσιες επιχειρήσεις συγκεντρώνουν το 50% των εργαζομένων και είναι υπεύθυνες για το 60% της εθνικής παραγωγής. Ωστόσο η κυβέρνηση μεριμνά και για την προσέλκυση ξένων επενδυτών, κυρίως από τη δυτική Ευρώπη, προκειμένου να ελαττώσει την εξάρτησή της από τη Ρωσία, η οποία της δίνει τους απαραίτητους για τη βιομηχανία της υδρογονάνθρακες σε χαμηλή τιμή.
Παρά τις επαναλαμβανόμενες μομφές για εκλογική νοθεία, ο Λουκασένκο επανεκλέχθηκε για πέμπτη συνεχόμενη φορά το 2015, χωρίς μέχρι τώρα το καθεστώς του να παρασυρθεί από κάποιο κύμα αμφισβήτησης όπως συνέβη στην άλλη πλευρά των συνόρων, στην Ουκρανία.
Προκειμένου να εκθέσει τις αρετές αυτού του αρκετά οριοθετημένου καπιταλισμού, η κυβέρνηση έχει τη δυνατότητα να προτάξει κάποια στέρεα επιχειρήματα. Ενταγμένη από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών μεταξύ των κρατών με «πολύ υψηλό επίπεδο ανάπτυξης», η χώρα εμφάνισε στα μέσα της δεκαετίας του 2010 ρυθμό ανάπτυξης που φλέρταρε με το 10% χωρίς να διευρυνθούν υπερβολικά οι ανισότητες.
Παρά το γεγονός ότι το 6% των κατοίκων της ζει κάτω από το όριο της φτώχειας, το ποσοστό αυτό παραμένει πολύ χαμηλότερο από εκείνο του πλουσιότερου γείτονά της, της Πολωνίας (14,8%). Οι άνεργοι αντιπροσωπεύουν το 5% του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας (πλην των φοιτητών και των συνταξιούχων). Πρόκειται για τον μόνο διαθέσιμο δείκτη που επιτρέπει να υπολογιστεί το ποσοστό της ανεργίας, καθώς το κράτος είναι απρόθυμο να αναγνωρίσει αυτήν την κατηγορία των «ακαμάτηδων».
Με σκοπό να προσαρμοστεί στους νόμους της αγοράς, η «κατανομή» χαλάρωσε με το πέρασμα των χρόνων. Έχοντας μοναδικό προορισμό να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του κολοσσιαίου δημόσιου τομέα της εποχής της ΕΣΣΔ, οι αποσπάσεις σήμερα δύνανται να γίνονται και στον ιδιωτικό τομέα. Αρκεί να δηλώσει κάποια επιχείρηση στην κυβέρνηση ότι «αναζητά στελέχη».
Η πτώση του αριθμού των πανεπιστημιακών φοιτητών (από 430.000 το 2013 σε 268.000 το 2019), λόγω του ότι ηλικιακές ομάδες στις οποίες έχει εμφανιστεί υπογεννητικότητα έφτασαν σε ηλικία σπουδών, μπορεί να εξηγήσει την προσκόλληση των ιδιωτικών επιχειρήσεων στο σύστημα. Μολαταύτα, ορισμένες φορές το κράτος δυσκολεύεται να τοποθετήσει τους πτυχιούχους σε θέσεις αντίστοιχες των προσόντων τους, ιδιαίτερα στις ανθρωπιστικές ή στις φυσικές επιστήμες, τομείς στους οποίους μόνο το 80,7% και το 76,8% αντιστοίχως βρίσκει απασχόληση σχετική με την ειδικότητά του (έναντι του 88,4% που είναι ο μέσος όρος).
Αντί να εξασφαλίσει κάποια ειδική μεταχείριση για τη νεολαία, το καθεστώς του Λουκασένκο μετέτρεψε την εργασία σε πολιτικό καθήκον για όλους τους πολίτες και σε συνδετικό υλικό της κοινωνίας.
Περπατώντας στους δρόμους, που γενικά είναι σε άψογη κατάσταση, είτε πρόκειται για πεζοδρόμιο κάποιας μεγάλης πόλης είτε για την άκρη ενός επαρχιακού δρόμου, δεν είναι σπάνιο να συναντήσει κανείς πολίτες ντυμένους με μια κίτρινη φανέλα, οι οποίοι είναι απασχολημένοι βάφοντας κάποιο κάγκελο, ξεριζώνοντας τα ζιζάνια από τα παρτέρια ενός δημόσιου κήπου ή σκουπίζοντας κάποιο προαύλιο, ιδίως όταν πλησιάζουν συγκεκριμένες εκδηλώσεις ή εορτασμοί.
Οι εταιρείες και οι φορείς Τοπικής Αυτοδιοίκησης οργανώνουν αρκετές φορές τον χρόνο σουμπότνικι, δηλαδή Σάββατα αφιερωμένα σε συλλογικές εργασίες. Υπάρχει και μία εθνική ημέρα, συνήθως την άνοιξη, κατά τη διάρκεια της οποίας ο Πρόεδρος αρέσκεται να εμφανίζεται ενώ σκαλίζει ένα χωράφι, ακολουθώντας την παράδοση των κομμουνιστικών νεολαιών που βοηθούσαν στον θερισμό και στη συγκομιδή.
Η οικοδόμηση ορισμένων δημόσιων κτηρίων, όπως η Εθνική Βιβλιοθήκη του Μινσκ το 2003 ή το αθλητικό και πολιτιστικό συγκρότημα Minsk - Arena το 2006 και το 2008, ήταν επίσης η ευκαιρία να προβληθεί αυτού του είδους η κινητοποίηση, στην οποία συμμετείχαν ακόμη και κυβερνητικοί αξιωματούχοι.
Συγκεράζοντας δικαίωμα στην εργασία και κοινωνικό καθήκον, οι διορισμοί μετά το πέρας των σπουδών ή τα σουμπότνικι φαίνεται πως έχουν γίνει αποδεκτά από τους πολίτες, αν και χωρίς ενθουσιασμό. Η μάχη κατά της αργίας πρόσφατα απέκτησε πιο καταπιεστικό χαρακτήρα, φτάνοντας σε σημείο να οδηγήσει ένα μέρος τους σε απόγνωση.
Στις αρχές του 2017 μερικές χιλιάδες άτομα βγήκαν στους δρόμους προκειμένου να διαμαρτυρηθούν για ένα Προεδρικό Διάταγμα που θεσπίστηκε το 2015 και τιμωρούσε με πρόστιμο περίπου 460 ρουβλιών (225 ευρώ) όσους δεν είχαν δηλωμένη εργασία για διάστημα μεγαλύτερο των έξι μηνών.
Αφού προέβη σε κάποιες τροποποιήσεις και αφού δήλωσε ότι βούλησή της ήταν να βάλει στο στόχαστρο την αδήλωτη εργασία και τις δραστηριότητες που φοροδιαφεύγουν (εταιρείες διαδικτυακών στοιχημάτων, ενοικίαση διαμερισμάτων κ.λπ.), η κυβέρνηση, ελάχιστα εξοικειωμένη με τις διαδηλώσεις, κατέληξε να οπισθοχωρήσει.
* Ο Loïc Ramirez είναι δημοσιογράφος
Διαβάστε ολόκληρο το κείμενο στη διεύθυνση: https://monde-diplomatique.gr/dikaioma-stin-ergasia-a-la-lefkorosika/
