Της Κατέ Καζάντη*
Αν και η Ελληνική επανάσταση συγκαταλέγεται, κατά Χομπσμπάουμ, στα «ενσυνείδητα εθνικιστικά κινήματα», το αίτημα του ’21 «να φτιαχτεί το Ρωμαίικο» δεν φέρει μοναχά τα χαρακτηριστικά της κατασκευής του 18ου αιώνα για το κοινωνικό σώμα, που πια αποκαλείται «έθνος», και την υποτιθέμενη ροπή του να συγκροτήσει εθνικό κράτος.
«...Βούλγαροι κι Αρβανίτες, Αρμένιοι και Ρωμιοί, αράπηδες και άσπροι, με μια κοινή ορμή για την ελευθερίαν να ζώσωμεν σπαθί (...) στην πίστιν του καθ' ένας, ελεύθερος να ζη...»: το επαναστατικό πρόταγμα του Βελεστινλή περιλαμβάνει τους πάντες, προσδίδοντας οικουμενικό χαρακτήρα στην εξέγερση που οραματίζεται. Οι δε υπόδουλοι «Ρωμηοί», οι κατοικούντες στη Ρωμανία, δεν είναι οι μοναχά οι Έλληνες -αλλά και τούτοι, φυσικά, όχι όπως εννοείται σήμερα το ιστορικό υποκείμενο «Έλληνας».
Ο επαναστάτης Αντώνιος Κυριαζής - Ρήγας δεν εξαιρεί τους Τούρκους καταπιεσμένους από την προτροπή του σε ξεσηκωμό: «κι αμέτρητ' άλλοι τόσοι, και Τούρκοι και Ρωμιοί ζωήν και πλούτον χάνουν, χωρίς καμιά 'φορμή.(...) Να σφάξουμε τους λύκους, που στον ζυγόν βαστούν, και Χριστιανούς και Τούρκους, σκληρά τους τυραννούν».
Λίγες δεκαετίες πριν, ο «ενσαρκωτής του αυθεντικού ελληνορθόδοξου ιδεώδους»*, μοναχός Κοσμάς ο Αιτωλός, παρά τον ενοποιητικό προς άπαντας τους καταπιεσμένους λόγο, ο οποίος και τον φέρνει ενίοτε σε κόντρα με τους κατά τόπους ισχυρούς κοτζαμπάσηδες, επιχειρεί τη διαμόρφωση μιας συνείδησης κυρίως χριστιανοκεντρικής, προσδίδοντας στη χρήση της ελληνικής γλώσσας πρωταρχικό χαρακτήρα. Η έμφαση στη παιδεία του λαού έρχεται σε άμεση συνάρτηση με την κατανόηση των Γραφών, του Ευαγγελίου και των πατερικών κειμένων. Για τον Αιτωλό, η ιδιοπροσωπία της ελληνικότητας περνά κυρίως μέσα από το ορθόδοξο δόγμα και τη γλώσσα. Ενδεικτική η αποστροφή (Διδαχές) με την οποία (παρα)καλεί να μην ομιλούνται τα Αρβανίτικα ούτε στους κλειστούς τοίχους του σπιτιού: «όποιος χριστιανός, άνδρας ή γυναίκα, υπόσχεται μέσα εις το σπίτι του να μην κουβεντιάζῃ αρβανίτικα, ας σηκωθή απάνω να μου το ειπή και εγώ να πάρω όλα του τα αμαρτήματα εις τον λαιμόν, απὸ τον καιρὸν οποὺ εγεννήθη έως τώρα, και να βάλω όλους τους χριστιανούς να τον συγχωρήσουν και να λάβη μίαν συγχώρησιν, όπου αν έδινε χιλιάδες πουγγιά, δεν την ἐματάβρισκε».
Αντιτίθεται στις δυτικές επιρροές, αναπαράγει τις αντιδυτικές θέσεις του Γεννάδιου Σχολάριου, προτιμά τον Τούρκο από τον Φράγκο, αφού τον Τούρκο έστειλε ο Θεός ως το λιγότερο κακό για το χριστεπώνυμο πλήθος: «και διατί δεν έφερεν ο Θεός άλλον βασιλέα, που ήταν τόσα ρηγάτα εδώ κοντά να τους το δώση, μόνον ήφερε τον Τούρκον μέσαθε από την Κόκκινην Μηλιά και του το εχάρισεν; Ήξερεν ο Θεός, πως τα άλλα ρηγάτα μας βλάπτουν εις την πίστιν, και ο Τούρκος δεν μας βλάπτει. Άσπρα (χρήματα) δώσ' του και καβαλλίκευσέ τον από το κεφάλι...».
Κινείται και εναντίον της τουρκικής τυραννίας, προσβλέποντας σε μια διττή εθνεγερσία: «ο αντίχριστος ο ένας είναι ο Πάπας και ο έτερος είναι αυτός, που είναι εις το κεφάλι μας. Χωρίς να είπω το όνομα του, το καταλαβαίνετε». Και στο βαθμό που τυγχάνει ρωσόφιλος, τούτο συμβαίνει προφανώς λόγω της κοινής ορθόδοξης πίστης.
(Μέχρι δε και τις μέρες μας, ένα κομμάτι -μικρό έστω- Ελλήνων διανοουμένων στους (νεο)ορθόδοξους κύκλους θεωρεί πως «η επανάσταση του 1821από πλευράς Ρωμιοσύνης σημαίνει ουσιαστική ήττα της ρωμαίικης ιδέας και θρίαμβο της φραγκικής πολιτικής των Δυτικών Δυνάμεων»**).
Η αυτοσυνειδησία των ραγιάδων -των μη μουσουλμάνων κατοίκων της αυτοκρατορίας- , χωρισμένων σε φυλές που μπορεί να έχουν το ίδιο θρήσκευμα, αλλά όχι την ίδια γλώσσα, ή και το ανάποδο, δεν καθορίζεται με τους σημερινούς νεωτερικούς όρους. Πασάς, αφέντης ή κοτζάμπασης (τουρκικός ο όρος, kocabaṣı, koca = μέγας, μεγάλος, γέροντας + baṣ = κεφάλι), δημογέροντας, για το λαό δεν διέφερε και πολύ: ο βαθμός της εκμετάλλευσης των υποτελών καθόριζε τον εχθρό, που λάμβανε ταξικά χαρακτηριστικά. Οι συγκρούσεις εξάλλου ανάμεσα στα σώματα των κλεφτών και των κοτζαμπάσηδων υπήρξαν χαρακτηριστικές. Κι ενώ υπονόμευαν την επανάσταση, «πίσω από τις αγωνιζόμενες μάζες των αγροτών ο κοτζαμπασισμός καιροφυλακτούσε και μόλις απελευθερωνόταν μια περιοχή, εκμεταλλευόμενος την αδυναμία των μαχητών να παγιώσουν μια λαϊκή εξουσία, έσπευδε να εγκαταστήσει το δικό του μηχανισμό διοίκησης»*.
Έτσι, το «όταν θα κάμουμε το ρωμαίικο» ούτε υπήρξε για όλους πρόταγμα ούτε είχε για όλους το αυτό νόημα.
Η μεταβίβαση των εξουσιών από τους Οθωμανούς στη δημογεροντία, αλλά και το ίδιο το υπόδειγμα του Αιτωλού, με τις ανεμπόδιστες για καιρό περιοδείες του, φανερώνει το χαλαρό χαρακτήρα της τυραννίας της Πύλης. Ο ραγιάς έτσι, όμηρος ενός φεουδαλικού συστήματος, εργάτης γης χωρίς ιδιοκτησία, γρήγορα απέκτησε εξεγερσιακή αγωνιστική συνείδηση εναντίον του ομόθρησκου και ομοεθνούς καταπιεστή του.
Από κοντά -ενίοτε δε και από πάνω- τα μεσαία επαγγελματικά στρώματα, οι έμποροι και οι γραφιάδες της διασποράς, οι διανοούμενοι, αποτελούν την πρωτοπορία του αστικού εθνικισμού. Στο πνεύμα της εποχής και υπό την ιδεολογική επήρεια του Διαφωτισμού και της Γαλλική επανάστασης, η ιδέα της απελευθέρωσης από τον «τουρκικό ζυγό», έκτος και εντός των συνόρων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, κερδίζει έδαφος. Με τη συνεισφορά του φιλελληνισμού, που αναπτύσσεται σταδιακά, στο όνομα του αρχαίου πνεύματος, η εθνική ταυτότητα ανασυστήνεται. Κριτήριο είναι, επίσης, η θρησκεία: να βοηθήσουμε τους χριστιανούς εναντίον των απίστων.
Έτσι, όπως ο Χομπσμπάουμ τονίζει, «σε μια μόνο περίπτωση ο ατέρμονος πόλεμος των ποιμενικών φύλων και των ληστών-ηρώων ενάντια σε οποιαδήποτε αληθινή κυβέρνηση συγκεράστηκε με τις ιδέες του αστικού εθνικισμού και της γαλλικής επανάστασης: στον ελληνικό απελευθερωτικό αγώνα»*. Αλλά απέναντι στις προοδευτικές δυνάμεις του λαού βρέθηκε, ως γνωστόν, «ο ανώτατος μηχανισμός της Εκκλησίας με τους ιδεολογικούς βαστάζους του σκοταδισμού και την ολόπλευρη συμπαράσταση του τούρκου δυνάστη και της κοινωνικής συντήρησης»***.
Τα ανθρωπολογικά υποδείγματα του οικουμενικού επαναστάτη Βελεστινλή και του συντηρητικού ρασοφόρου Αιτωλού, με όλες τις μυθικές κατασκευές που τους ακολουθούν, είναι χαρακτηριστικά της προεπαναστατικής περιόδου, ενώ δείχνουν σε γενικές γραμμές και τις σχάσεις που προϋπήρχαν σε ιδεολογικό επίπεδο.
Στις νέες συνθήκες του καπιταλισμού και της νεωτερικότητας, «...η ελληνική ανεξαρτησία υπήρξε η απαραίτητη προϋπόθεση για την εξέλιξη του εθνικισμού και στους άλλους βαλκανικούς λαούς...» (Χομπσμπάουμ), προϋπόθεση της δημιουργίας των άλλων εθνικών κρατών των Βαλκανίων.
Η τελεολογία της καπιταλιστικής συνθήκης περίπου επέβαλε τη συνέχεια: το νέο κράτος, με κατεστραμμένη λόγω της επανάστασης οικονομική βάση και με δεδομένες τις ιμπεριαλιστικές βλέψεις των μεγάλων δυνάμεων, οργανώθηκε προωθώντας την κυριαρχία της αστικής τάξης -Φαναριώτες κ.ο.κ., θέτοντάς την ταυτόχρονα υπό και δίπλα στις αντίστοιχες ευρωπαϊκές διευθυντικές τάξεις. Η εθνική γη έγινε ιδιοκτησία των ολίγων μεγαλοτσιφλικάδων, οι δε αγωνιστές της ελευθερίας έμειναν ακτήμονες, συνεχίζοντας ενίοτε τη ληστεία.
Η επίσημη Εκκλησία από τη μεριά της, καλλιέργησε τα δικά της ψεύδη -κρυφό σχολειό, Παλαιών Πατρών Γερμανός, λάβαρο κ.ο.κ. Έτσι κι αλλιώς, η θέση της στο νέο περιβάλλον, ως μηχανισμός του κράτους, ήταν εξασφαλισμένη.
Το «Ρωμαίικο», όπως όλα τα σύγχρονα κράτη, φτιάχτηκε εν τέλει με όρους ταξικούς.
* Δημοσιογράφος
*Έρικ Χομπσμπάουμ, Η εποχή των επαναστάσεων, 1789-1848
** π. Γεώργιος Μεταλληνός, «Τομές στην πνευματική πορεία του νεώτερου ελληνισμού κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο»
*** Τάσος Βουρνάς, Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας. Από την επανάσταση του 1821 ως το κίνημα του Γουδί (1909)
