Είναι ήδη πάνω από είκοσι χρόνια από τότε που άρχισε η νεο-φιλελευθεροποίηση των πανεπιστημίων στην Βρετανία. Αρχής γενομένης το 1998, όταν ο νεοεκλεγείς πρωθυπουργός των Εργατικών Τόνι Μπλερ εισήγαγε για πρώτη φορά δίδακτρα για τους φοιτητές των ανωτάτων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, αρχικά της τάξεως των 1.000 λιρών, με δυνατότητα μείωσης για τους λιγότερο προνομιούχους φοιτητές.
Μέχρι τότε η Παιδεία ήταν ελεύθερη, αν και ο αριθμός των εισαχθέντων ήταν πολύ μικρότερος του σημερινού. Υπολογίζεται ότι από το 1992, όταν πολλά ιδρύματα με τεχνικό και επαγγελματικό προσανατολισμό αναβαθμίστηκαν σε πανεπιστήμια, μέχρι το 2016, ο αριθμός των φοιτητών διπλασιάστηκε. Αυτός ήταν άλλωστε και ένας άλλος στόχος της κυβέρνησης Μπλερ, να αυξήσει των αριθμό εισαχθέντων στην ανώτατη Εκπαίδευση. Ακολουθώντας τη λογική του «τρίτου δρόμου», το σχέδιο της κυβέρνησης ήταν να βρεθεί μια μη κρατική πηγή χρηματοδότησης, ενώ παράλληλα θα διευκολυνόταν η κοινωνικοοικονομική κινητικότητα.
Τα αποτελέσματα αυτής της καταστροφικής, όπως αποδείχτηκε, κατεύθυνσης άλλαξαν άρδην το πλαίσιο της ανώτατης εκπαίδευσης στη Βρετανία, δεδομένου ότι η Σκωτία και η Β. Ιρλανδία έχουν κάποιον σχετικό έλεγχο στο εκπαιδευτικό τους σύστημα. Το 2006 το ανώτατο όριο των διδάκτρων καθορίστηκε σε 3.000 λίρες τον χρόνο, ενώ το 2010 αυξήθηκε σε 9.000 στερλίνες, προκαλώντας σειρά μαζικών φοιτητικών κινητοποιήσεων.
Απόλυτη εμπορευματοποίηση
Σταδιακά αυτές οι μεταρρυθμίσεις άλλαξαν όλο το πλαίσιο της πανεπιστημιακής κοινότητας. Από τη μία αυξήθηκε ο άκρατος ανταγωνισμός μεταξύ πανεπιστημιακών ιδρυμάτων για την προσέλκυση φοιτητών που βασιζόταν στο «όνομα», τη φήμη, τις υλικές και πολλές φορές επιφανειακές παροχές (π.χ. αθλητικές εγκαταστάσεις) όσο και στην οικονομική δυνατότητα κάθε πανεπιστημίου να επενδύσει σε επαγγελματίες του μάρκετινγκ, φτάνοντας σήμερα στο σημείο να έχει τόσο εμπορευματοποιηθεί η ανώτατη Παιδεία που οι φοιτητές να αντιμετωπίζονται και να φέρονται και οι ίδιοι πια ως φοιτητές - πελάτες.
Από την άλλη, οι μεταρρυθμίσεις των τελευταίων είκοσι χρόνων «έδεσαν» τόσο τα πανεπιστήμια όσο και τους φοιτητές στη λογική των ελλειμμάτων και του χρέους. Τα αυξανόμενα δίδακτρα καλύπτονται από κρατικά δάνεια, τα οποία η πλειονότητα των φοιτητών επιστρέφει με δόσεις όταν οι απόφοιτοι έχουν αποκατασταθεί επαγγελματικά και κερδίζουν πάνω από 27.000 στερλίνες το έτος, με την προοπτική διαγραφής του χρέους τους μετά από εικοσιπέντε χρόνια. Το αποτέλεσμα είναι μια μεγάλη τρύπα στον κρατικό ισολογισμό, που διαδοχικές κυβερνήσεις αρνήθηκαν να καλύψουν, αλλά, πάνω από όλα, είναι ο συνεχής εφιάλτης του χρέους που κρέμεται πάνω από τα κεφάλια δεκάδων χιλιάδων φοιτητών.
Νέες περικοπές από τον Τζόνσον
Σήμερα, νέες περικοπές απειλούν τα βρετανικά πανεπιστήμια. Η πρόταση της δεξιάς κυβέρνησης του Μπόρις Τζόνσον είναι να μειωθούν κι άλλο οι κρατικές επιχορηγήσεις στις τέχνες, την αρχαιολογία και άλλα τμήματα των ανθρωπιστικών σπουδών που θεωρούνται «χαμηλής αξίας» (με τους όρους της αγοράς) κατά 50% για τo 2021-22 και, παράλληλα, να μειωθούν και τα δίδακτρα από το ανώτατο όριο των 9.000 στερλινών στις 7.500 στερλίνες τον χρόνο, δημιουργώντας έτσι ακόμα ένα τεράστιο έλλειμμα στα πανεπιστήμια.
Απαντώντας σε διαβούλευση η Βρετανική Ακαδημία τονίζει ότι «οι προτεινόμενες περικοπές δεν περιορίζουν μόνο το μαθητικό σώμα και καθιστούν τη μελέτη των δημιουργικών τεχνών ελιτίστικη επιδίωξη, αλλά είναι πιθανόν να εμποδίσουν και την οικονομική ανάκαμψη της χώρας». Η Ακαδημία προτρέπει στην επανεξέταση της κατανομής της χρηματοδότησης και την αναγνώριση της αξίας «ενός πλήρους φάσματος θεμάτων και δεξιοτήτων ζωτικής σημασίας για μια ακμάζουσα οικονομία και περιβάλλον, μια ζωντανή κουλτούρα και μια συνεκτική κοινωνία».
Οι τέχνες, οι ανθρωπιστικές σπουδές και οι κοινωνικές επιστήμες δεν βρίσκονται στις στρατηγικές (και ιδεολογικές) προτεραιότητες της Δεξιάς, που αντιλαμβάνεται την «αξία» της Παιδείας με βάση τις οικονομικές απολαβές και τις ανάγκες της αγοράς εργασίας. Έτσι, το μακροπρόθεσμο σχέδιο είναι να ενισχυθούν οι κλάδοι που έχουν άμεση σχέση με την κατάρτιση του εργατικού προσωπικού της νεοφιλελεύθερης οικονομίας και προσελκύουν χρηματοδοτήσεις από συγκεκριμένα κέντρα της αγοράς.
Η πραγματική εικόνα είναι, βέβαια, διαφορετική, ακόμα και με οικονομικούς όρους, μια και ο τομέας της ψυχαγωγίας και των τεχνών απέφερε στη Βρετανία 34,6 δισ. στερλίνες το 2019, αύξηση της τάξης του 27% συγκριτικά με το 2010, όταν όλη η οικονομία από το 2010 μέχρι το 2019 αυξήθηκε μόλις 18%. Συναγερμό έχουν σημάνει και τα συνδικάτα, μεταξύ των οποίων και το συνδικάτο των πανεπιστημιακών. Η γενική γραμματέας Τζο Γκρέντι δηλωσε ότι «τα ιδρύματα που είναι πιο ευάλωτα σε αυτές τις περικοπές είναι εκείνα με τον υψηλότερο αριθμό μαθητών σε μειονεκτική θέση. Είναι απλώς ασυνείδητο να αρνηθούμε σε αυτούς τους νέους ανθρώπους την ευκαιρία να σπουδάσουν θέματα όπως η τέχνη, το δράμα και η μουσική».
Η πανδημία ως ευκαιρία
Οι περικοπές των τμημάτων τεχνών και των ανθρωπιστικών σπουδών είναι μόνο ένα κομμάτι της γενικευμένης επίθεσης στα πανεπιστήμια. Πολλά από αυτά είδαν το εισόδημά τους να μειώνεται κατά την πανδημία και μετά την άρνηση τις κυβέρνησης να βοηθήσει. Όμως και οι ίδιες οι διοικήσεις των πανεπιστημίων είδαν στην πανδημία μια ευκαιρία για μαζικές απολύσεις. Ήδη πολλά πανεπιστήμια απεργούν για να αναστρέψουν τις απολύσεις, με την οργή να αυξάνεται μπροστά στην έλλειψη ακαδημαϊκής συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων. Πολλές απολύσεις όμως αφορούσαν συμβάσεις περιορισμένου χρόνου και εθελούσιες εξόδους, απολύσεις ουσιαστικά, που δεν καταγράφονται όμως στο συλλογικό συνειδητό.
Καθώς λοιπόν η Παιδεία έχει αρχίσει να ταυτίζεται με την «αγοραστική αξία», τόσο στη Βρετανία όσο και πολύ πιο κοντά μας, θυμάμαι ένα ανέκδοτο που λέμε στην Αγγλία κατά την προεκλογική περίοδο: «Μην φοβάσαι ότι θα σου χτυπήσουν την πόρτα δεξιοί, ούτως ή άλλως όταν βλέπουν πολλά βιβλία φεύγουν!».
* Η Μαρίνα Πρεντουλή είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Πολιτικών Επιστημών και Επικοινωνίας, Πανεπιστήμιο Ανατολικής Αγγλίας.
