Στο επίμετρο του εξαιρετικής ευθυκρισίας βιβλίου του «Φόρος τιμής στην Καταλωνία», όπου περιγράφει την προσωπική του εμπειρία από το ισπανικό μέτωπο, ο Τζορτζ Όργουελ επιμένει πάρα πολύ στο συμπέρασμα ότι ο Ισπανικός Εμφύλιος αποτέλεσε το πρελούδιο, την εισαγωγή για τον επερχόμενο παγκόσμιο πόλεμο.
Το 1938, όταν γράφει ο Όργουελ αυτό το βιβλίο, ο Ισπανικός Εμφύλιος συνεχίζεται ακόμα και ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος απέχει κάποιους μήνες από την έναρξή του. Έτσι, ο σκοπός του αντιφατικού Βρετανού λογοτέχνη, όταν συνδέει με αυτόν τον τρόπο τα δύο γεγονότα, είναι ευγενής. Θέλει να προειδοποιήσει τη βρετανική (κυρίως) κοινή γνώμη για τον επερχόμενο πόλεμο, θέλει να την κινητοποιήσει αναφορικά με τον κίνδυνο του φασισμού, θέλει να την ευαισθητοποιήσει αναφορικά με το ζήτημα της Ισπανίας. Ωστόσο, η αναπαραγωγή αυτού του ισχυρού επί δεκαετίες στερεότυπου που παρουσιάζει τον Ισπανικό Εμφύλιο ως το πρελούδιο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου αποτελεί μία από τις πιο χαρακτηριστικές ιστορικές «τσαπατσουλιές» στην καταγραφή του θερμού 20ού αιώνα. Όχι μόνο γιατί αγνοεί τον ιδιαίτερο και αυτόνομο χαρακτήρα τού ισπανικού ζητήματος, αλλά κυρίως γιατί τείνει να υποτιμά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τής σύγκρουσης που πραγματοποιήθηκε στην Ισπανία από το 1936 έως το 1939, χαρακτηριστικά που ουδέποτε εμφανίστηκαν άλλοτε στην ανθρώπινη Ιστορία, είτε πριν είτε μετά τον πόλεμο της Ισπανίας.
Γιατί αν ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος αναδεικνύει το τέρας του ναζισμού μέσα από τα πολύπλοκα αδιέξοδα του ιμπεριαλισμού που όχι απλά δεν αίρει, αλλά πολλαπλασιάζει ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, η σύγκρουση στην Ισπανία (μια χώρα που θα απουσιάσει χαρακτηριστικά και από τις δύο παγκόσμιες εκατόμβες) κατεβάζει στην αρένα των ταυρομάχων όλα ανεξαιρέτως τα ιδεολογικά ρεύματα που γέννησε ο μοντερνισμός: ριζοσπαστικά, προοδευτικά και φιλελεύθερα, συντηρητικά και αντιδραστικά. Με τη γεωπολιτική διάσταση να είναι υπαρκτή και τελικά κρίσιμη, αλλά στην ουσία περιφερειακή, στον πόλεμο της Ισπανίας θα ανακατευτούν και βρεθούν αντιμέτωποι ρεπουμπλικανοί δημοκράτες, μοναρχικοί οπαδοί του «παλαιού καθεστώτος», υπερασπιστές της αυτοκρατορικής ιδεολογίας, μετριοπαθείς και ριζοσπάστες σοσιαλιστές, φασίστες, εθνικιστές υποστηρικτές του ενιαίου κράτους και εθνικιστές οπαδοί τής απόσχισης, κληρικαλιστές, αριστοκράτες, ορθόδοξοι κομμουνιστές - υπερασπιστές της ΕΣΣΔ, αντιπολιτευόμενοι κομμουνιστές εχθρικοί προς τον Στάλιν, το μεγάλο κεφάλαιο, μιλιταριστές, ένα εκατομμύριο αναρχικοί και βέβαια πολλές δεκάδες χιλιάδων ξένων, εθελοντές της μιας πλευράς ή επιστρατευμένοι της άλλης.
Όλοι αυτοί θα μπουν σε μια αναμέτρηση που θα ξεκινήσει επίσημα στις 17 Ιουλίου 1936, όταν τα ισπανικά στρατεύματα του Μαρόκου θα στασιάσουν υπό την ηγεσία ενός γνωστού για τις ικανότητές του, αλλά χωρίς μεγάλη εμβέλεια σε εθνικό επίπεδο στρατηγού, κάποιου Φρανθίθκο Φράνκο.
Η στάση τής στρατιάς του Μαρόκου δεν είναι από μόνη της ένα πρωτοφανές γεγονός. Η ιστορία της Ισπανίας, ειδικά από την παρακμή της αυτοκρατορίας και ιδιαίτερα μετά τη συντριβή στον αμερικανοϊσπανικό πόλεμο του 1898, είναι γεμάτη από πραξικοπήματα οργανωμένα από στρατιωτικές «χούντες» (δηλαδή «ενώσεις» στα ισπανικά). Επιπλέον, η κοινωνική πόλωση που έχει δημιουργηθεί στη χώρα από την αρχή της δεκαετίας του 1930 και έχει κορυφωθεί μετά τη νίκη του Λαϊκού Μετώπου στις εκλογές του Φεβρουαρίου του 1936 έχει δημιουργήσει ένα αίσθημα αντίστροφης μέτρησης για κάποια κίνηση του στρατού. Όταν όμως δύο μέρες αργότερα, στις 19 Ιουλίου, οι στασιαστές στρατιωτικοί θα συντριβούν στη Βαρκελώνη όχι από τις αδύναμες πιστές στη δημοκρατία δυνάμεις, αλλά από τις εργατικές πολιτοφυλακές τής πόλης, στη συντριπτική τους πλειονότητα οργανωμένες στην αναρχοσυνδικαλιστική CNT, η ισπανική κρίση θα αποκτήσει χαρακτήρα εμφυλίου πολέμου, καθώς η δυναμική και έως έναν βαθμό απρόσμενη είσοδος του λαϊκού παράγοντα θα χωρίσει τη χώρα σε τρία κομμάτια: ένα κομμάτι ελεγχόμενο από τους στασιαστές, σε σύνδεση με τον ανερχόμενο σε όλη την Ευρώπη φασισμό, ένα κομμάτι ελεγχόμενο από το δημοκρατικό ρεπουμπλικανικό ρεύμα και την κυβέρνηση και ένα τρίτο κομμάτι, ελεγχόμενο από τα επαναστατικά συνδικάτα, το οποίο συνδυάζει την αντίσταση στον φασισμό με μια ευρεία απόπειρα κοινωνικού μετασχηματισμού με έλεγχο στην οικονομία.
Αν και θεωρητικά το δεύτερο (δημοκρατικό) και το τρίτο (επαναστατικό - αναρχικό) μπλοκ θα συμμαχήσουν ενάντια στους φασίστες, η συμμαχία αυτή δεν θα είναι ποτέ ολοκληρωτική και θα δονείται ασταμάτητα από πολύ έντονες εσωτερικές συγκρούσεις, που θα πάρουν τον χαρακτήρα ενός δεύτερου εμφύλιου μέσα στον εμφύλιο. Σ’ αυτή την κατεύθυνση δεν θα είναι ασήμαντος ο ρόλος τού Κομμουνιστικού Κόμματος, το οποίο είναι πολύ μικρό κατά την έναρξη του πολέμου, αλλά θα μεγαλώσει απότομα κατά τη διάρκειά του, όχι χωρίς τη βοήθεια της Σοβιετικής Ένωσης, που είναι μία από τις ελάχιστες δυνάμεις που θα στηρίξουν την Ισπανική Δημοκρατία (μαζί με το Μεξικό). Προσαρμοσμένο στη γραμμή του Στάλιν εκείνης της εποχής, που ήδη σχεδιάζει τη συμμαχία με τις παραδοσιακές καπιταλιστικές δυνάμεις της Ευρώπης Αγγλία και Γαλλία ενάντια στον Χίτλερ, και είναι ως εκ τούτου εχθρικός σε επαναστατικές απόπειρες, το Κομμουνιστικό Κόμμα θα δώσει έναν διμέτωπο αγώνα, απέναντι στους φασίστες φυσικά, αλλά απέναντι στην επαναστατημένη εργατική τάξη επίσης. Μέσα στους επόμενους δεκαοκτώ μήνες η επαναστατική διαδικασία στην Καταλωνία και την Αραγονία θα έχουν ουσιαστικά κατασταλεί. Ωστόσο, η αντίληψη του Κομμουνιστικού Κόμματος για την ανάγκη περάσματος από τον επαναστατικό πόλεμο στον συμβατικό, με τη διεξαγωγή μεγάλων μαχών ανάμεσα σε τακτικούς στρατούς (στρατηγική η οποία επίσης υπηρετεί την ανάγκη του Στάλιν να δείξει στους Βρετανούς και τους Γάλλους ότι έχει τη δυνατότητα να οργανώσει ισχυρό τακτικό στρατό), θα αποδειχθεί καταστροφική. Οι δυνάμεις των Δημοκρατικών δεν θα κερδίσουν καμία από τις μεγάλες μάχες που θα δώσουν από το 1937 και μετά, πετυχαίνοντας μόνο κάποιες προσωρινές νίκες αμυντικού χαρακτήρα. Τον Απρίλιο του 1939 οι φασίστες θα ελέγχουν πια το μεγαλύτερο κομμάτι της Ισπανίας και μια ιδιότυπη συμμαχία αναρχικών και σοσιαλιστών θα ανατρέψει τις φιλοκομμουνιστικές κυβερνήσεις που επιμένουν να συνεχίζουν τον τακτικό πόλεμο προκειμένου να διασφαλίσουν το πέρασμα των αντιφασιστών αγωνιστών στη Γαλλία.
Ο λαβύρινθος της ισπανικής Αριστεράς στον Εμφύλιο
Τον Δεκέμβριο του 2015, στον πανηγυρικό λόγο που εκφώνησε μετά το θετικό εκλογικό αποτέλεσμα για τους Podemos, o Πάμπλο Ιγκλέσιας ανέφερε ότι στο αποτέλεσμα εκείνο εκφραζόταν η Ισπανία «του Πριέτο, του Ντουρούτι, της Πασιονάρια, της Μοντσένι, του Λόρκα, του Ματσάδο, του Αλμπέρτι, του Καμπαγέρο, του Αθάνια και του Νιν». Η πραγματικότητα είναι ότι αυτό το αμάλγαμα ονομάτων ήταν κάπως παράδοξο. Συνεπείς αντιφασίστες και αντιφασίστριες όλοι οι παραπάνω, προερχόμενοι από τη δεξιά και την αριστερή τάση των σοσιαλιστών, τη σταλινική και την αντισταλινική τάση των κομμουνιστών, τη συνδικαλιστική και την αντισυνδικαλιστική τάση των αναρχικών και την ποίηση, δύσκολα θα έμεναν για πολλή ώρα στο ίδιο δωμάτιο χωρίς να χυθεί αίμα. Άλλωστε, πέραν της σφοδρής και ένοπλης αντιπαράθεσης των ρευμάτων του εν μέσω του αντιφασιστικού πολέμου, σε τουλάχιστον μία περίπτωση (αυτή της Πασιονάρια και του Νιν), η πρώτη φέρεται να ήταν μεταξύ εκείνων που έδωσαν την εντολή για τη δολοφονία του δεύτερου ως «τροτσκιστή πράκτορα».
Θα χρειάζονταν ίσως περισσότεροι από ένας τόμοι για να κατανοηθούν ακριβώς οι τάσεις της ισπανικής Αριστεράς του Μεσοπολέμου και να εξηγηθούν οι κοινωνικές ρίζες του. Ο Όργουελ, στο ίδιο βιβλίο του «Φόρος τιμής στην Καταλωνία», στο οποίο εκφράζει την υποστήριξή του στους αναρχικούς και στην αντισταλινική Αριστερά, ομολογεί ότι απέτυχε ακόμα και να θυμάται απέξω όλα τα αρχικά των οργανώσεων.
Ωστόσο, είναι αναγκαίο να κατανοήσει κανείς πρώτα τις συνθήκες υπό τις οποίες γεννιέται το κοινωνικό ζήτημα στην Ισπανία. Η ήττα και η κατάρρευση της Ισπανικής Αυτοκρατορίας, στα τέλη του 19ου αιώνα, οδηγεί σε μια χώρα πολλών ταχυτήτων. Υπάρχουν περιοχές που αναπτύσσονται καπιταλιστικά κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα (όπως η Κατωαλονία και με άλλο τρόπο η Χώρα των Βάσκων), περιοχές που παραμένουν κατά βάση αγροτικές και πάρα πολύ φτωχές (όπως η Ανδαλουσία) και ένα αδηφάγο κέντρο γύρω από την Καστίλη το οποίο αναλαμβάνει να συνεχίσει να τρέφει τα παρηκμασμένα στρώματα της αυτοκρατορίας. Η σύνθεση αυτή εξηγεί την πηγή των εσωτερικών αντιθέσεων του αντιφασιστικού στρατοπέδου. Για παράδειγμα, η αστική τάξη της Καταλωνίας βρίσκεται σε διαρκή αντίθεση με τη μοναρχική άρχουσα τάξη της Καστίλης. Ωστόσο, οι σχέσεις της με τους εκατοντάδες χιλιάδες αναρχικούς εργάτες της Βαρκελώνης είναι εμπόλεμες ήδη από τη δεκαετία του 1920.
Απέναντι σε αυτή τη συνθήκη θα δημιουργηθούν σχηματικά τρεις μεγάλες τάσεις στην Αριστερά. Η πρώτη εμπνέεται κυρίως από τις αρχές της Γαλλικής Επανάστασης και ομνύει στον πολιτικό εκσυγχρονισμό: είναι αντικληρικαλιστική και μάλλον αντιμιλιταριστική, αλλά δίνει ελάχιστη σημασία στο κοινωνικό ζήτημα. Η δεύτερη είναι η ιδιότυπη εκδοχή του ισπανικού ρεφορμισμού, που στέκεται αρκετά στην ανάγκη αγροτικής μεταρρύθμισης και υποστηρίζει τον φεντεραλισμό, δηλαδή την απεξάρτηση των περιοχών της Ισπανίας από τον παρασιτικό έλεγχο της Μαδρίτης (ζήτημα που τίθεται ακόμα και σήμερα). Και οι αυτές δύο τάσεις θα κυβερνήσουν την Ισπανία για σύντομα χρονικά διαστήματα, χωρίς να απαντήσουν ουσιαστικά στο κοινωνικό ζήτημα. Η τρίτη τάση είναι η επαναστατική και εκφράζεται από τους αναρχικούς προτάσσοντας την εξαφάνιση του κράτους και την κολεκτιβοποίηση και την αυτοδιαχείριση της οικονομίας. Η τάση αυτή θα αναλάβει δράση αμέσως μετά τη νίκη του Λαϊκού Μετώπου (το οποίο απλώς ανέχεται) τον Φεβρουάριο του 1936, θα κυριαρχήσει σε ένα μεγάλο μέρος της βιομηχανικής Ισπανίας μετά τον Ιούλιο του 1936 και θα ηττηθεί στρατιωτικά και πολιτικά αδυνατώντας να απαντήσει στα σύνθετα προβλήματα του πολέμου.
Η ουδετερότητα της Βρετανίας και της Γαλλίας, η ιδιότυπη συμμετοχή της ΕΣΣΔ, ο ρόλος των Διεθνών Ταξιαρχιών και της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης είναι το καθένα ξεχωριστά κεφάλαια στην ιστορία του αντιφασιστικού αγώνα στην Ισπανία, που θα είναι ηρωικός και συγκινητικός, θα γνωρίσει έναν δικό του άγριο εσωτερικό εμφύλιο μεταξύ σταλινικών και αναρχικών τον Μάιο του 1937 και θα ηττηθεί τον Απρίλιο του 1939, αφήνοντας την Ισπανία στα χέρια των φασιστών για τα επόμενα σχεδόν σαράντα χρόνια, κάνοντας τον σπουδαίο αντιφασίστα ποιητή Χάιμε Χιλ Ντε Μπιέντε, διάδοχο του Αλμπέρτι, του Ματσάδο, του Λόρκα και του Γκουατιτσόλα, να γράψει ότι «από όλες της Ιστορίας τις ιστορίες/ αυτή της Ισπανίας είναι το δίχως άλλο η πιο θλιβερή».
