Με αφορμή την επέτειο των 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821 έχουν κυκλοφορήσει φέτος αρκετές σημαντικές μελέτες, ενώ επίσης έχουν δημοσιευθεί πολλά ενδιαφέροντα άρθρα. Θα μπορούσαμε να πούμε ανεπιφύλακτα ότι, παρά τις δύσκολες συνθήκες της πανδημίας, άνοιξε και συνεχίζεται μια ευρεία συζήτηση, ένας δημόσιος διάλογος από αυτούς που σπάνια κατορθώνουμε να διεξαγάγουμε στη χώρα μας.
Πράγματι, διακόσια χρόνια μετά, φαίνεται πως έχει φθάσει η στιγμή για έναν ουσιώδη και νηφάλιο απολογισμό της μέχρι τώρα πορείας του νέου ελληνικού κράτους. Θα λέγαμε συνοπτικά ότι οι ετερόκλητοι πληθυσμοί που ζούσαν στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο, στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κατάφεραν να κάνουν μια νικηφόρα Επανάσταση, δημιουργώντας έθνος και λαό, και συγκροτώντας κράτος που άντεξε μέσα σε πολλούς και επικίνδυνους κλυδωνισμούς.
Όχι απλώς άντεξε, αλλά ισχυροποιήθηκε και υπερδιπλασιάστηκε σε έκταση μέσα σε 100 χρόνια. Οι κλυδωνισμοί συνεχίστηκαν αδιαλείπτως, ωστόσο τα τελευταία σχεδόν 50 χρόνια η Ελλάδα λειτουργεί γενικά σε συνθήκες ομαλότητας, με ένα σταθερό και θεσμικά θωρακισμένο πολίτευμα κοινοβουλευτικής δημοκρατίας.
Είναι πλέον κοινός τόπος ότι η Επανάσταση του 1821 είχε μια πολύ κρίσιμη ευρωπαϊκή και διεθνή διάσταση, ότι είχε εθνικό αλλά και κοινωνικό χαρακτήρα, ότι ο προσανατολισμός της ήταν κυρίως ριζοσπαστικά δημοκρατικός και δευτερευόντως φιλελεύθερος -ίσως γι’ αυτό ο φιλελευθερισμός, καλώς ή κακώς, δεν ρίζωσε ούτε εδραιώθηκε ποτέ πραγματικά στην Ελλάδα.
Εν ολίγοις, δεν πρόκειται ούτε για 200 χρόνια μοναξιάς και «ανάδελφου έθνους» ούτε για κάποια δήθεν ιδιοσυστασία του ελληνισμού της «καθ’ ημάς Ανατολής», αλλά για ένα νεωτερικό ευρωπαϊκό κράτος με τα καλά του και τα στραβά του, με τα πάνω και τα κάτω του, με τις επιτυχίες και τις αποτυχίες του.
Η επαγγελία της ευτυχίας
Πέρα όμως από τους απολογισμούς, πιθανότατα έχει σημάνει συγχρόνως η ώρα για έναν ώριμο, στοχαστικό και οραματικό προγραμματισμό σχετικά με το μέλλον της πατρίδας μας, το άμεσο αλλά και το απώτερο. Ασφαλώς, όπως δείχνει επαρκέστατα η ιστορική εμπειρία, τα μελλούμενα παραμένουν πάντα άδηλα και όποιος πιστεύει ότι μπορεί να τα προβλέψει προφανώς πλανάται πλάνην οικτρά. Ωστόσο, αυτό δεν μας εμποδίζει να σχεδιάζουμε το μέλλον, προχωρώντας και αναθεωρώντας όταν και όπου χρειάζεται.
Ίσως κάτι τέτοιο να είχε κατά νου και ο Κυριάκος Μητσοτάκης όταν, σε συνέντευξή του πριν από δύο μήνες στην εφημερίδα Το Βήμα, πρότεινε ως εθνικό στόχο για το μέλλον την αναζήτηση της ευτυχίας: «Ποιο άραγε είναι το διακύβευμα για τα επόμενα 100 χρόνια; Όταν λοιπόν ρώτησα τον Στάθη Καλύβα, μοy απάντησε ‘Η ευτυχία’. Συμφωνώ. Είναι η ευτυχία ως έννοια που συνδέεται με τον τρόπο που εργαζόμαστε και με τον οποίο ζούμε την καθημερινότητά μας. Και η Ελλάδα μπορεί να διεκδικήσει την ‘ευτυχία’ του μέλλοντος».
Ο Αντώνης Λιάκος σχολίασε εύστοχα αυτή τη νέα «Μεγάλη Ιδέα» περί ευτυχίας στην Εφημερίδα των Συντακτών, κάνοντας λόγο για «μελωδία της ευτυχίας». Πριν από 60 χρόνια ο Μπέκετ έγραφε τις «Ευτυχισμένες μέρες». Αν τυχόν ο κ. Μητσοτάκης δεν τις έχει δει στο θέατρο, ελπίζω να του εξηγήσει το νόημα του έργου ο κ. Καλύβας.
Είναι βέβαιο πως η ευτυχία στη ζωή είναι πολύ μεγάλο πράγμα. Όλοι οι άνθρωποι την επιδιώκουν. Σχεδόν όλοι οι φιλόσοφοι αναμετρήθηκαν με την αναζήτησή της: ευ ζην, ευδαιμονία, ευτυχία, μακαριότητα. Το πρόβλημα που τίθεται εδώ αφορά το νόημα της ευτυχίας. Σε ατομικό επίπεδο, μπορεί να γίνομαι ευτυχισμένος με τα πλούτη, με την εξουσία, με την ηδονή. Μπορεί να νιώθω ευτυχία όταν έχω νικήσει σε έναν αγώνα τένις ή όταν κερδίζει το κύπελλο η ποδοσφαιρική ομάδα που αγαπώ.
Είναι βέβαιο ότι ακόμη και ένας ακραιφνής φιλελεύθερος θα δεχόταν πως η ατομική ευτυχία, που εξαρτάται από υποκειμενικά κριτήρια, διαφέρει κατά πολύ από τη γενικευμένη και διαμοιρασμένη ευτυχία μιας συλλογικότητας ή μιας ολόκληρης κοινωνίας. Η ευτυχία λοιπόν, ως ιδεώδες και ως επιδιωκόμενος στόχος του μέλλοντος, και μάλιστα για τα επόμενα 100 χρόνια, δεν μπορεί παρά να αναφέρεται σε ένα συλλογικό κοινωνικό αγαθό. Ως προς αυτό, οι Αρχαίοι είχαν δίκιο: κοινή γαρ η τύχη και το μέλλον αόρατο.
Η πολιτική της ευτυχίας
Ας δούμε όμως πώς ακριβώς πολιτεύεται η σημερινή κυβέρνηση προς την κατεύθυνση αυτή, της κοινής ευτυχίας, σε ορισμένους θεμελιώδεις τομείς της ζωής μας. Αρχίζοντας από την κοινωνική ειρήνη και την ασφάλεια, ο κ. Μητσοτάκης στο Κοινοβούλιο αναφέρθηκε προσφάτως στον Τόμας Χομπς θυμίζοντας ότι «στην πολιτεία αναθέτουν την υπεράσπισή τους τελικά όλες οι οργανωμένες κοινωνίες. Διαφορετικά επικρατεί η ζούγκλα, ο διαρκής φόβος και ο κίνδυνος του βίαιου θανάτου».
Κάποιοι άλλοι υπουργοί υποστήριξαν ότι πρέπει «να εξοικειωθούμε με την αναγκαστικότητα του ξύλου» και ότι «την κοινωνική ειρήνη μόνο η αστυνομία μπορεί να τη διασφαλίσει». Παρ’ όλο που είναι χρήσιμο να ακούγονται τα ονόματα σημαντικών πολιτικών φιλοσόφων σε κοινοβουλευτικό περιβάλλον, καλό θα ήταν να διαβάζουμε τον ίδιο τον Χομπς και όχι τις «ολοκληρωτικές» ερμηνείες του.
Οι υποτιθέμενοι φιλελεύθεροι της κυβέρνησης, όταν τα πράγματα δυσκολεύουν, μοιάζουν να υιοθετούν τον αντιφιλελεύθερο στοχασμό του Καρλ Σμιτ, ο οποίος υποστήριζε πως κυρίαρχος είναι εκείνος που μπορεί να αναστέλλει το σύνταγμα κηρύσσοντας κατάσταση εκτάκτου ανάγκης, δηλαδή επί της ουσίας να κάνει πραξικόπημα.
Όσο για την κοινωνική ειρήνη, αυτή ασφαλώς και δεν διασφαλίζεται από την αστυνομία, αλλά αντίθετα οικοδομείται καθημερινά στην πράξη, με επίπονη προσπάθεια και θεσμική λειτουργία, βάσει ενός κοινωνικού συμβολαίου, μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες. Όταν η αστυνομία υποκαθιστά την πολιτική, τότε προκύπτουν αντιφιλελεύθερα ή ολοκληρωτικά καθεστώτα.
Αν η κυβέρνηση θεωρεί ότι η στρατηγική της έντασης και η διολίσθηση προς τον αυταρχισμό θα ανοίξουν διάπλατα τον δρόμο προς την ευτυχία, τότε σίγουρα κάπου βρίσκεται χαμένη στη μετάφραση.
Για τον ίδιο τον Χομπς η έννομη βία και η ασφάλεια δεν αποτελούν αυτοσκοπούς, αλλά μόνον μέσα για τη διασφάλιση της ζωής και της σωματικής ακεραιότητας των πολιτών, ούτως ώστε να εντάσσονται σε ένα ευρύτερο φιλελεύθερο σχέδιο ευημερίας της ευνομούμενης πολιτείας. Η αστυνομοκρατική αντίληψη δεν συνάδει με τη σκέψη του Χομπς ούτε, πολύ περισσότερο, με εκείνη του Λοκ, του Καντ ή του Μιλ.
Και τι να πει κανείς για τον τομέα της Υγείας; Εδώ, η ατυχέστατη κυβερνητική διαχείριση της πανδημίας από το προηγούμενο καλοκαίρι μέχρι σήμερα έχει οδηγήσει την κοινωνία σε αναστάτωση και αβεβαιότητα. Το δημόσιο σύστημα Υγείας δοκιμάζεται σκληρά, χωρίς να λαμβάνονται ουσιαστικά μέτρα για την ενίσχυσή του. Είναι απορίας άξιο πώς θα πετύχουμε να φτάσουμε στην ευτυχία με τέτοιους όρους, έστω κι αν αγνοήσουμε τους χιλιάδες νεκρούς συμπολίτες μας από Covid-19, αλλά και όσους έχουν πάθει σοβαρές βλάβες στην υγεία τους όλη αυτή την περίοδο.
Ένα βασικό χαρακτηριστικό της καινοφανούς συνθήκης στην οποία ζούμε έγκειται στην πλήρη ανασφάλεια, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε κάθε παράλογη αντίδραση και τελικά στην επικράτηση του τυφλού φόβου. Ζώντας σε ρευστούς καιρούς, σε εποχές διακινδύνευσης και κρίσης, μάλλον απομακρυνόμαστε παρά προσεγγίζουμε στην ευτυχία.
Περνώντας στο πεδίο της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου, συναντούμε διαρκώς νέα εμπόδια στην πορεία προς ένα ευτυχές μέλλον. Ως μόνος τρόπος αντιμετώπισης της υγειονομικής κρίσης θεωρήθηκε από την κυβέρνηση το διαρκές και αποτυχημένο lockdown. Υπό κανονικές συνθήκες, η πρακτική του ολικού κλεισίματος είναι αφύσικη και απάνθρωπη. Διότι οι άνθρωποι δεν είναι φτιαγμένοι από μονωτικά υλικά, δεν είναι απομονωμένες ατομικότητες, παρά τα όσα πρεσβεύει ο αγοραίος νεοφιλελευθερισμός. Τα ανθρώπινα άτομα συγκροτούνται μέσα από σχέσεις, διατομικά, με κοινωνικό τρόπο.
Η ατομικότητα από μόνη της δεν καταφέρνει να αποκτήσει αυτόνομο και πλήρες νόημα, εφόσον τα πάντα μετασχηματίζονται στο πλαίσιο μιας σειράς μεταβαλλόμενων σχέσεων μεταξύ των ατόμων, υπό γενικούς όρους επικοινωνίας, δηλαδή μέσα στην επικράτεια της διατομικότητας, που αποτελεί δυναμική διαδικασία.
Σε συνθήκες παγκόσμιας υγειονομικής κρίσης, στην Ελλάδα ο κορωνοϊός χρησιμοποιήθηκε εν πολλοίς εργαλειακά για την επιβολή μιας κατάστασης εκτάκτου ανάγκης. Ποικίλα μέτρα που ελήφθησαν θα μπορούσαν να θεωρηθούν υπερβολικές ρυθμίσεις, που κινδυνεύουν να οδηγήσουν στην επιβολή μιας κατάστασης εξαίρεσης και στην κατάργηση ελευθεριών, εν ονόματι μιας αμφισβητούμενης ασφάλειας.
Ακριβώς εδώ τίθεται το κρίσιμο ζήτημα της δημοκρατίας: Υπάρχει άραγε δημοκρατική απάντηση στα πολιτικά ζητήματα που θέτει η πανδημία και η διαχείρισή της; Η παρούσα κρίση αποκάλυψε εναργώς την ένδεια των συντηρητικών πολιτικών για την υγεία. Έγινε φανερό πώς και γιατί ο νεοφιλελευθερισμός, ως συνολική οικονομική κοσμοαντίληψη, βλάπτει σοβαρά τη ζωή και την ασφάλεια των πολιτών, απομακρύνοντας κάθε πιθανότητα γενικής ευτυχίας.
Χομπς ή Σπινόζα;
Όσοι σήμερα επικαλούνται τον Χομπς, μιλώντας για κράτος - Λεβιάθαν και για αστυνομικού τύπου πολιτικές, ας μην έχουν αυταπάτες: έτσι, δεν πρόκειται ούτε να «αριστεύσουν» ούτε να «ευτυχήσουν». Ο αυταρχισμός προκαλεί πάντα ανεξέλεγκτες παρενέργειες, όπως αποδείχθηκε στα γεγονότα της Νέας Σμύρνης, καθώς και στις πρωτοφανείς, μετά το 1973, αστυνομικές επιχειρήσεις εισβολής και επέμβασης ειδικών αστυνομικών δυνάμεων στο ΑΠΘ.
Το ίδιο ισχύει και για τις ανισότητες: όσο αυτές διευρύνονται, τόσο ο κοινωνικός ιστός διαλύεται. Τούτο γίνεται εύκολα κατανοητό στον χώρο της εκπαίδευσης: ο ένας στους τρεις υποψηφίους που θα μείνει φέτος εκτός Πανεπιστημίου σε σχέση με πέρυσι, αποτελώντας την καλύτερη πελατεία για τα επί πληρωμή ιδιωτικά κολέγια, θα δυσκολευτεί να συλλάβει ευκρινώς το δόγμα περί ευτυχίας του κ. Μητσοτάκη: sic transit beatitudo vitae (να μην ξεχνιόμαστε: τα λατινικά θα αντικαταστήσουν την κοινωνιολογία).
Αναδύεται εντούτοις μια δυνατότητα διεύρυνσης της δημοκρατίας, μέσα από την παρέμβαση των πολιτών και την πολιτική δραστηριοποίηση των πολλών, του πλήθους. Αυτή η δυνατότητα χρειάζεται να ενεργοποιηθεί στην πράξη. Στο χέρι μας είναι να επιτύχουμε περισσότερη ελευθερία, αλληλεγγύη και εμβάθυνση του κοινωνικού δεσμού, δηλαδή τις προϋποθέσεις και τους όρους για συλλογική ευτυχία.
Εάν τελικά δεν αναζητούμε απλώς τη βιολογική μας επιβίωση, αλλά ποθούμε μια ελεύθερη, δημιουργική και αξιοβίωτη ζωή, τότε θα ήταν προτιμότερο αντί του Χομπς να ακούσουμε τον Σπινόζα, που γράφει: «Όταν λέω πως το καλύτερο κράτος είναι εκείνο όπου οι άνθρωποι περνούν τη ζωή τους με ομόνοια, εννοώ μια ζωή ανθρώπινη». Δηλαδή μια ζωή που κερδίζεται με τον διαρκή και βαθύ εκδημοκρατισμό της ίδιας της δημοκρατίας, για το σήμερα και το αύριο, για το κοινό μας καλύτερο μέλλον.
* Ο Άρης Στυλιανού είναι αναπληρωτής καθηγητής Φιλοσοφίας στο ΑΠΘ
