Το νήμα που συνδέει την επέτειο της ελληνικής επανάστασης με σημερινούς παγκόσμιους αγώνες εναντίον της αποικιοκρατικής κληρονομιάς της λευκής υπεροχής, των εθνικισμών και του φυλετικού καπιταλισμού οδηγεί σε ένα κρίσιμο ερώτημα: Ποιος μπορεί να μιλήσει για το ’21;
Η πρωτοβουλία «Να απο-αποικιοποιήσουμε την Ηellas» μας καλεί να μετατοπίσουμε την προσοχή μας από τους επίσημους εορτασμούς στις πιο κρυμμένες γωνίες του διαδικτύου που συχνά δέχονται πυρά. Εκεί θα βρούμε δράσεις που ετοιμάστηκαν με κέφι, φαντασία και (στ)οργή από ομάδες στο περιθώριο του εθνικού αφηγήματος που δεν κλήθηκαν ποτέ να μιλήσουν για το ’21.
Οι θαρραλέες και πρόσκαιρες εμφανίσεις τους δεν επιζητούν συμπερίληψη με φιλελεύθερους όρους. Αντίθετα πυροδοτούν ανα-θεωρήσεις των βαθύτερων αιτίων αποκλεισμού, διάκρισης, συγκατάβασης, βίας. Ανοίγουν πεδία προβληματισμού σχετικά με την αμφίσημη και αμφίδρομη σχέση του ελληνικού έθνους - κράτους με τις αποικιοκρατικές γενεαλογίες της Ευρώπης, τις οποίες η πρωτοβουλία θέλει να εξερευνήσει.
Στο παράδειγμα που θα συζητήσω εδώ -το ραπάρισμα ενός Αφροέλληνα για έναν από τους κεντρικούς ήρωες του έθνους στο συμβολικό κέντρο του- το άβατο του δημόσιου διαλόγου για το ’21 εκτίθεται και διαρρηγνύεται με τη ριζοσπαστική ενεργοποίηση της ιστορίας του παρόντος.
Ιστορία σώμα με σώμα
Στο πρώτο πλάνο του μουσικού βίντεο «Εγώ είμαι σουρτούκης», που έγραψε ο Έλληνας ράπερ Νέγρος του Μοριά για να τιμήσει τη γέννηση του Θ. Κολοκοτρώνη, διακρίνουμε -μέσα από το παράθυρο ενός αστικού λεωφορείου- τον γνωστό έφιππο ανδριάντα του Κολοκοτρώνη στην Παλαιά Βουλή.
Στο παιχνίδι αντανακλάσεων το αρχετυπικό σύμβολο της επανάστασης του ’21 συναντά τα φευγαλέα βλέμματα των ετερογενών υποκειμένων που μετακινούνται στο κέντρο της Αθήνας. Το μνημειακό τοπίο, σε αυτό το βίντεο - τραγούδι - ποίημα που έγινε στο πλαίσιο του έργου «The AfroGreeks» από την ομάδα DØCUMATISM, δεν προσεγγίζεται επιστημονικά, τελετουργικά, τουριστικά, αλλά βιωματικά, σωματικά, πολιτικά.
Ο Γέρος με το σηκωμένο δάχτυλο δείχνει προς το μέλλον του έθνους. Ο Νέγρος -στο επόμενο πλάνο- στρέφει το βλέμμα προς τον Γέρο. Φιλοδοξεί με την κίνηση αυτή να αποδομήσει τις γραμμικές χρονολογήσεις της εθνικής ιστορίας, οι θεσμοί της οποίας -αρχείο, πανεπιστήμιο, μουσείο- και οι εκθεσιακές και μνημονιακές αρχιτεκτονικές της τη «σφραγίζουν» ως έκθεμα πίσω από μια βιτρίνα και πάνω σε ένα βάθρο, διαχωρίζοντας το παρελθόν από το παρόν αλλά και το μέλλον, τη φαντασία από την αλήθεια, τον κοσμάκη από τους ήρωες.
Μαγκιόροι της μετανάστευσης
Ο Νέγρος του Μοριά έχει δηλώσει ότι σέβεται τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη «από νιονιό παιδί». Στον ήρωα του ο μικρός Κόφι / Κέβιν, με γονείς από την Γκάνα, μοιάζει να έβρισκε ένα πρότυπο ανδρικής λεβεντιάς και ενεργητικής δράσης. Η παραβατική κουλτούρα των κλεφτών ισορροπεί με τις αξίες της «μπέσας», λέξη που ο Νέγρος του Μοριά έχει κάνει τραγούδι, ακόμα και τυπώσει ως χάσταγκ σε μπλουζάκι. Όπλα, χρήματα και διαμάχες στον κόσμο των σύγχρονων ράπερ αποτελούν μάλλον επιπλέον σημεία εγγύτητας με το θρύλο του Γέρου του Μοριά.
Ο Νέγρος δεν κάνει κριτική στα πατριαρχικά στοιχεία του μύθου του. Ούτε δανείζεται τον ηρωισμό του στο όνομα κάποιας συλλογικής δράσης, όπως έχει γίνει στο παρελθόν στο πλαίσιο κοινωνικών κινημάτων. Αυτό που κάνει είναι να μεταφέρει το θετικό πρόσημο της εμπρόθετης δράσης και της περηφάνιας του Κολοκοτρώνη και άλλων ηρώων του ’21 στις ζωές των μεταναστών.
«Διασχίζω τη Μεσόγειο σε μικρή βάρκα σαν τον Μιαούλη». Εμποτίζει τον καθημερινό αγώνα του μεταναστευτικού βίου με ηρωισμό προσφέροντας ένα πολύ σημαντικό αντι-μάθημα στον τρόπο που το εθνικό αφήγημα συνηθίζεται να αξιολογεί την ανθρώπινη δράση και την κοινωνική συμμετοχή.
Πράξεις πολιτειότητας
Η περφόρμανς του Νέγρου του Μοριά ανήκει στην κατηγορία των επιτελεστικών πρακτικών που μελετητές, ακτιβιστές και καλλιτέχνες, οι οποίοι ασχολούνται με το αστικό φαινόμενο, τη μετανάστευση, τη φιλοσοφία των δικαιωμάτων ονομάζουν «πράξεις πολιτειότητας» (acts of citizenship).
Μέσα από καινοτόμες και δημιουργικές δράσεις στον αστικό χώρο, συχνά στις εγκαταλελειμμένες από «νόμιμους» πολίτες γωνιές του, μετανάστες και πρόσφυγες που συχνά στερούνται πλήρη πολιτικά δικαιώματα εκφράζουν το αίσθημα του συνανήκειν σε ένα εθνικό αφήγημα που δεν τους συμπεριλαμβάνει. «Όσο και αν θες να ξεκουμπιστώ από τον τόπο που γεννήθηκα, και εγώ τον πονώ, λέμε!».
Άτομα «που δεν αξίζουν μια, μου το ’πε μια κυρία που πηγαίνει εκκλησία» δηλώνουν την παρουσία τους στον καθημερινό βίο της κοινωνίας διεκδικώντας ορατότητα και υπόσταση. Ταυτόχρονα εφευρίσκουν νέες πολιτισμικές φόρμες, επινοούν ξανά την εθνική γλώσσα, δημιουργούν νέα αισθητική. Η παραγωγή και διάχυση των πολιτισμικών αυτών προϊόντων, όπως συνέβη και στη συγκεκριμένη περίπτωση, προαπαιτεί κοινωνικές συμμαχίες και συγκροτεί συλλογικότητες όπου η μελέτη, η τέχνη και ο ακτιβισμός συναντιούνται και αλληλοτροφοδοτούνται στους δρόμους της ανήσυχης σημερινής πόλης.
Αναμφίβολα η επέτειος της ελληνικής επανάστασης βρίσκει τον θεσμό της πολιτειότητας σε κρίσιμη καμπή. Την ώρα που η υπηκοότητα, μέσα από το πρόγραμμα των χρυσών διαβατηρίων και της επενδυτικής μετανάστευσης, εμπορευματοποιείται, πρόσφυγες και μετανάστες συναντούν τη σκληρή φρούρηση των συνόρων και τις περιορισμένες δυνατότητες πρόσβασης σε διαδικασίες πολιτογράφησης.
Στο πλαίσιο του σημερινού κινήματος της απο-αποικιοποίησης μεγαλώνει η απαίτηση για την ιστορικοποίηση της ιθαγένειας με τρόπο που να εκθέτει τους καταστατικούς αποκλεισμούς των γυναικών, των μαύρων, των μη αρτιμελών κ.ά. ως άρρηκτα συνδεδεμένους με τις ιστορίες της αποικιοκρατίας, του καπιταλισμού και του δουλεμπορίου.
Τραγουδώντας (σ)το έθνος
Ο Νέγρος του Μοριά ρεμιξάρει τον εθνικό ύμνο στον δικό του ρυθμό. «Από τα κόκαλα βγαλμένοι των Yunani τα ιερά». Επιβεβαιώνει την επικαιρότητα του έθνους ως σημείου απεύθυνσης για τη διεκδίκηση πολιτικής αναγνώρισης, κοινωνικής δικαιοσύνης και φροντίδας, την ίδια στιγμή που αποδομεί το ιδεώδες μιας ενιαίας κοινότητας και κοινής κουλτούρας.
«Έφαγα από τη μαμά ένα semo [σεμολίνα], και χοιρινό όταν πάω στον νονό». Αναδεικνύει γραμμές φυγής προς πολλαπλές γεωγραφίες, γλώσσες και δεσμεύσεις που αμφισβητούν αποκλειστικές και σταθερές ταυτότητες που βασίζονται στην οντολογία και τη βιολογία. «Το όνομά μου είναι Kevin Ansong / Kαι Σπύρος - Άγγελος είν’ το χριστιανικό... αλλαγή θρησκείας στο χιλιόμετρο».
Εξάλλου οι τίτλοι τραγουδιών, όπως το «Αθηναίος» και το «Κυψέλη», που ηχογράφησε πρόσφατα με τη νιγηριανής καταγωγής ράπερ Moose, καθώς και αναφορές στα τραγούδια του στους Αμπελόκηπους όπου μεγάλωσε, δηλώνουν ότι η πόλη και, ιδιαίτερα, η γειτονιά αντικαθιστούν το έθνος - κράτος ως κύριο πεδίο αυτοπραγμάτωσης και συναισθηματικής ταύτισης.
Τα κόκαλα των Yunani στοιχειώνουν. Υπονοούν τις απώλειες που ακολούθησαν την ίδρυση του έθνους - κράτους: τις βίαιες πρακτικές εθνοκάθαρσης και ομογενοποίησης που εξάλειψαν την κατά την Οθωμανική περίοδο θρησκευτική, γλωσσική και πολιτισμική ποικιλότητα. Η ευρωπαϊκή ιδέα της πολιτειότητας παρουσιάζεται ως νεωτερική και οικουμενική.
Κατά βάθος θεμελιώνει -και θεμελιώνεται στη- «λευκή υπεροχή» (white supremacy) της Δύσης: δηλαδή το πολιτικό, οικονομικό και πολιτισμικό σύστημα, στο οποίο οι λευκοί ελέγχουν την πολιτική εξουσία και τους οικονομικούς πόρους, όπου η ιδεολογία της λευκής ανωτερότητας επικρατεί και η ηγεμονία των λευκών πάνω σε μη λευκούς ασκείται σε θεσμικό επίπεδο, καθώς και σε άλλες σφαίρες της κοινωνικής ζωής.
Οθωμανός και Μαύρος
Μια μέρα πριν από την επέτειο των δύο αιώνων ελληνικής ανεξαρτησίας, η πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης Instagram απενεργοποίησε τον λογαριασμό του Νέγρου του Μοριά ύστερα από αναφορές χρηστών για μια ανάρτηση την οποία δεν είχε κάνει. Ένας ακόλουθος του λογαριασμού του είχε αναρτήσει ένα μιμίδιο με το πρόσωπο του Νέγρου στη θέση του Γέρου. Ενώ ο ίδιος χαρακτήρισε το συγκεκριμένο κολλάζ «φτωχή λοβιτούρα», ακολούθησε σφοδρή καταδίκη του από ακροδεξιά τρολ.
Την ίδια περίοδο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αρκετοί Έλληνες χρήστες έφτιαξαν άβαταρ ιστορικών προσωπικοτήτων. Μέσω φωτομοντάζ ντύθηκαν με φουστανέλες και φέσια για να διασκεδάσουν τις on line παρέες τους. Ακόμη και ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης εμφανίστηκε ως άλλος Μακρυγιάννης σε αμφισβητούμενο εξώφυλλο του BHMAγκαζίνο.
Αξίζει να σταθούμε στο γιατί το θέαμα του Νέγρου / Γέρου του Μοριά αποδείχθηκε τόσο απειλητικό για τον εθνικό Εαυτό. Με όρους αποικιακής μίμησης, το μιμίδιο δεν αναγνώστηκε ως δουλική προσπάθεια του μαύρου μετανάστη να «γίνει Έλληνας», αλλά περισσότερο ως καθρέφτισμα του Έλληνα χρήστη ως Μαύρου.
Αντίθετα στο εξώφυλλο του ΒΗΜΑγκαζίνο ο πρωθυπουργός τοποθετήθηκε ανάμεσα σε παρέα λευκών χριστιανών ηγετών, εκπροσώπων πρώην αυτοκρατοριών, πρωτεργάτιδων του δουλεμπορίου, υποστηρικτών του «εθνικού αγώνα», σε αντίστοιχο cosplay: ο Βρετανός πρωθυπουργός Μπάιρον, ο Εμανουέλ Μακρόν Καποδίστριας κ.ο.κ.
Όταν αυτοπροσδιορίζονται ως «Greek niggers» στο τραγούδι «Αθηναίος», ο Νέγρος του Μοριά και η ράπερ Μoose περιγράφουν μέσω του ιδιώματος της παγκόσμιας ραπ την αναδυόμενη υποκειμενικότητα της δεύτερης γενιάς μεταναστών στη σύγχρονη πολυπολιτισμική ελληνική κοινωνία που έχουν ίνδαλμα το Greek Freak Γιάννη Αντετοκούνμπο.
Ο Νέγρος του Μοριά όμως ραπάρει και με τα τούρκικα υπολείμματα της ελληνικής γλώσσας που ανανεώνει με κάθε ευκαιρία. «Εγώ είμαι σουρτούκης... Εγώ είμαι καρδάσης»... Επαναφέρει το οθωμανικό παρελθόν της ελληνικής γλώσσας. «Όταν πηγαίνω προς τον μαχαλά / Δηλαδή γειτονιά στα απλά ελληνικά».
Η παρουσία των Greek niggers με γονείς από αφρικανικές χώρες στην Ελλάδα προφανώς ενοχλεί τους ρατσιστές. Αυτό που τρομάζει όμως είναι το καθρέφτισμα ενός «μαύρου» Οθωμανικού Εαυτού, η υπενθύμιση της Ελλάδας ως Yunani. Τρομάζει γιατί προκαλεί την αναπόφευκτη διερώτηση: Μέσα από ποιες ιστορικές διαδικασίες καταλήξαμε σήμερα να νιώθουμε «λευκοί»; Πώς καταλήξαμε δηλαδή να πιστέψουμε ότι ανήκουμε σε εκείνη τη μερίδα των ανθρώπων της Γης που δικαιωματικά λαμβάνουν προνόμια και εξουσία γιατί μοιάζουν φαινοτυπικά λευκοί και έτσι δεν επιδέχονται τον ρατσισμό στον οποίο υποβάλλονται οι έγχρωμοι και οι ιθαγενείς.
Μας αναγκάζει να εξερευνήσουμε τη σύνθετη εμπλοκή του ελληνικού εθνικού ιδεώδους με τη δυτική και λευκή φαντασίωση της αρχαίας Ελλάδας -της Hellas δηλαδή- και η οποία μας απομάκρυνε τελικά από τους νέγρους του Μοριά.
Το μιμίδιο του Νέγρου του Μοριά τρόμαξε κυρίως όχι γιατί έδειξε το μέλλον μιας Ελλάδας της φυλετικής αλλοίωσης, αλλά γιατί κατέδειξε ένα παρελθόν της γαλούχησης στο ιδανικό της λευκής υπεροχής.
* Η Πηνελόπη Παπαηλία είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
