Ο θεμελιωτής της σύγχρονης φιλελεύθερης θεωρίας περί κράτους και δικαιοσύνης J. Rawls, στο μνημειώδες έργο του για την ισχύ του πολιτικού φιλελευθερισμού στις διεθνείς σχέσεις "The Law of Peoples", εξηγώντας γιατί χρησιμοποιεί την έννοια "Λαοί" (Peoples δηλ. και όχι Έθνη, "Nations") γράφει σχετικά:
"Το δίκαιο των λαών αντιλαμβάνεται τους φιλελεύθερους δημοκρατικούς λαούς (και τους ευπρεπείς λαούς) ως δρώντες μέσα στην κοινωνία των λαών, όπως ακριβώς οι πολίτες είναι τα δρώντα πρόσωπα στην τοπική κοινωνία. Ξεκινώντας από μια πολιτική αντίληψη της κοινωνίας, ο πολιτικός φιλελευθερισμός περιγράφει τόσο τους πολίτες όσο και τους λαούς μέσα από τις πολιτικές αντιλήψεις που προσδιορίζουν τη φύση τους, μια αντίληψη πολιτών στη μία περίπτωση και λαών που δρουν στην άλλη: Οι φιλελεύθεροι λαοί έχουν τρία βασικά χαρακτηριστικά: α) μια εύλογα δίκαιη συνταγματική δημοκρατική κυβέρνηση που υπηρετεί τα θεμελιώδη συμφέροντά τους, β) πολίτες ενωμένους από αυτό που ο Mill αποκάλεσε 'κοινές συμπάθειες', γ) μια ηθική φύση. Το πρώτο είναι θεσμικό, το δεύτερο πολιτισμικό και το τρίτο προϋποθέτει σταθερή προσκόλληση σε σε μια πολιτική (ηθική) αντίληψη δικαίου και δικαιοσύνης".1
Ο ίδιος επεξηγεί ότι χρησιμοποιεί την ιδέα της εθνότητας για να περιγράψει την κουλτούρα ενός λαού, παίρνοντάς την από το 16ο κεφ. των "Considerations" του John.S. Mill (1865).
Ο φιλελεύθερος εθνικισμός της Ελληνικής Επανάστασης - Το κοσμοπολιτικό αίτημα
Επιχειρώντας μια προσέγγιση της Ελληνικής Επανάστασης ως αρχικού για το νεοελληνικό έθνος - κράτος γεγονότος, σε σαφή διάκριση από τις βολικές μυθοπλασίες μιας "καθαρής" εθνικής ιδεολογίας που τείνει σχεδόν να θεωρήσει την Επανάσταση του '21 ως ένα επεισόδιο ενός αμιγώς "ελληνικού" εθνικισμού, μια σχεδόν τοπική ιδιαιτερότητα που σχετίζεται με την οθωμανική κατάκτηση και την ανασύσταση, έστω και σε ελάσσονα κλίμακα, του "ένδοξού μας βυζαντινισμού", η άλλη άποψη, ακόμη και στους πιο πρόσφατους μελετητές, θέλει να θεωρεί τον ελληνικό αγώνα εθνικής ανεξαρτησίας ως το πρώτο και ιδρυτικό συμβάν μιας ευρύτερης διαδικασίας, όχι μόνο ευρωπαϊκών διαστάσεων αλλά παγκόσμιας. Μην ξεχνούμε ότι το κίνημα του Μπολιβάρ έχει ξεκινήσει ήδη στη Λ. Αμερική και νωρίτερα η Αμερικανική Ανεξαρτησία. Η διαδικασία αυτή δεν αφορά μόνο τη δημιουργία του έθνους - κράτους ως νέας πολιτικής οντότητας που απλώς αντικαθιστά την "αυτοκρατορία", έτσι όπως εκδηλώθηκε με τη Γαλλική Επανάσταση, αλλά ταυτίζεται ουσιωδώς με τον καταστατικό ενοφθαλμισμό του πολιτικού φιλελευθερισμού -ως γνήσιο δημιούργημα του Διαφωτισμού αυτός ο τελευταίος- στη διαμόρφωση και εξέλιξη αυτού του φαινομένου, εγκαινιάζοντας τον κύκλο της πολιτικής νεωτερικότητας.
Παραθέτω την άποψη του Gerard Delanty:
"... Ο φιλελεύθερος εθνικισμός ήταν το κυρίαρχο εθνικιστικό κίνημα των αρχών του 19ου αιώνα και διαμορφώθηκε από την πεποίθηση του Διαφωτισμού στην ελευθερία ως γενική φιλοδοξία για όλους τους λαούς. Μπορεί να αντιταχθεί στον εθνικισμό του καθιερωμένου έθνους - κράτους. Ο φιλελεύθερος εθνικισμός εμφανίστηκε το 1820 -μαζί με την ελληνική εθνική υπόθεση- και, παρ' όλο που, όπως όλα τα εθνικιστικά κινήματα της εποχής, ήταν ελιτιστικός στην ηγεσία, ενσάρκωσε έναν λαϊκισμό που επρόκειτο να αποδειχθεί ανθεκτικός. Η κοσμοπολίτικη διάσταση αυτού του εθνικισμού αποτελείται από μια άποψη που είχε κερδίσει ευρεία υποστήριξη τον 19ο αιώνα, ότι έθνη ενός συγκεκριμένου μεγέθους είχαν το δικαίωμα να ανεξαρτητοποιηθούν...
Ο φιλελεύθερος εθνικισμός μέσα σε έναν ευρύ κοσμοπολιτισμό βρήκε μια σημαντική έκφραση στο Young Europe League του Giuseppe Mazzine, που ιδρύθηκε στη Βέρνη το 1834, μια οργάνωση που προώθησε την ιδέα της αυτοδιάθεσης ως την αρχή βάσει της οποίας πρέπει να καταρτιστεί ο πολιτικός χάρτης της Ευρώπης". 2
Ελληνική Επανάσταση και Μπολιβαριανή εξέγερση
Οι επαναστατικές διεργασίες στη Λατινική Αμερική εκκινούν από το 1804, χρονιά ενθρόνισης του Ναπολέοντα, και ταυτόχρονα του αγώνα των Σέρβων στη Βαλκανική, αλλά και της έναρξης των εξεγέρσεων στην Αργεντινή. Η εκπαίδευση του Μπολιβάρ ολοκληρώθηκε στην Ευρώπη, που του εμφύσησε το πάθος για την πολιτική.
Ο Γερμανός φυσικός επιστήμονας Αλεξάντερ Φον Χούμπολντ, τον οποίο γνώρισε επίσης την ίδια χρονιά, του είπε: "Πιστεύω ότι η χώρα σας είναι ώριμη για την ανεξαρτησία της, αλλά δεν βλέπω τον άνθρωπο που θα την πραγματοποιήσει". Ο Μπολιβάρ δεν απάντησε, αλλά μέσα του αποδέχτηκε την πρόκληση.
Ο απελευθερωτικός αγώνας από την αποικιοκρατία και την Οθωμανική Αυτοκρατορία αφορά στη διατύπωση του αιτήματος κατάργησης δυο διαφορετικών μεν στον χαρακτήρα καθεστώτων, αναχρονιστικών δε ως "Ancien Regime", τα οποία στηρίζονταν, βέβαια, σε διαφοροποιήσεις του κοινωνικο-οικονομικού σχηματισμού που ενσάρκωνε από τη μια η δυτική φεουδαρχία και από την άλλη η ανατολική δεσποτεία στα Βαλκάνια. Η διαφορά μεταξύ τους προκύπτει ακριβώς απ' αυτή την εξέλιξη της έννοιας του έθνους: για μεν την ελληνική -αλλά και γενικότερα τη βαλκανική περίπτωση- κυριαρχεί η ιστορική κατηγορία του "ιστορικού όμαιμου και ομόγλωσσου και ομόθρησκου έθνους", για δε τη Λατινική Αμερική στοιχειοθετείται η έννοια του λαού ως βασική καταστατική πολιτική αρχή νομιμοποίησης. Εθνικισμός δηλαδή στη μία περίπτωση, λαϊκότητα στη δεύτερη.
Κοινά χαρακτηριστικά μεταξύ των δύο ιστορικών επαναστατικών διαδικασιών, που επιβεβαιώνουν μια ιστορική και ανεπανάληπτη παραλληλία, είναι τα ακόλουθα:
- Η μεταστροφή της βρετανικής εξωτερικής πολιτικής στην κατεύθυνση του ανοίγματος των αγορών τόσο προς την Ανατολή όσο και προς τη Δύση. Όπως γράφει σχετικά ο Eduardo Galeano: "Στα 1823, ο Τζορτζ Κάνιγκ, εγκέφαλος της βρετανικής Αυτοκρατορίας, πανηγύριζε τους παγκόσμιους θριάμβους της. ...Το Λονδίνο ζούσε την έναρξη μιας μακροχρόνιας γιορτής. Ο Ναπολέοντας είχε ηττηθεί οριστικά πριν από μερικά χρόνια και ξανοιγόταν στον κόσμο η εποχή τής Pax Britannica”.3
- Η φιλοσοφική επιρροή του Κοινωνικού Συμβολαίου (Λοκ, Ρουσώ, Βολταίρος κ.λπ.).
- Η επιρροή της Γαλλικής και της Αμερικανικής Επανάστασης στην κατεύθυνση του Φιλελεύθερου - Δημοκρατικού Συνταγματικού ιδεώδους. Μεικτές επιρροές στην εξέλιξή της (Καποδίστριας και Μαυροκορδάτος, Μπολιβάρ και Σανταντέρ ως αντίπαλα δίπολα αντίστοιχα).Ο Αντόνιο Ναρίνιο το 1794 τυπώνει τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και φυλακίζεται.
- Ο επαναστατικός Τύπος, όπως η Gazeta de Caracas και η Gazeta de Buenos Aires, θυμίζει ανάλογα εγχειρήματα με τον ελληνικό προεπαναστατικό Τύπο σε Βιέννη, Βουδαπέστη, Τριέστι κ.α.
- Το όραμα του Ρήγα περί Βαλκανικής Ομοσπονδίας και του Μπολιβαριανού Ομοσπονδισμού (Συνομοσπονδία των Άνδεων) στα πρότυπα των αρχαιοελληνικών αμφικτυονιών.
- Οι προεπαναστατικές πολιτικές ζυμώσεις μέσω Εταιρειών που είχαν ιδρυθεί, όπως η Φιλική Εταιρεία και οι πολιτικές Λέσχες όπως οι Sociedad patriotica de Caracas.
- Το πέρασμα του Προύθου από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη και το πέρασμα των Άνδεων του Σαν Μαρτίν το 1817, που απελευθέρωσε το Περού και τη Χιλή.
- Παρουσιάζουν αναλογίες οι τρεις ελληνικές Εθνοσυνελεύσεις και το Ισπανο-Αμερικανικό Συνέδριο του Παναμά (1826).
- Το ξέσπασμα εμφύλιων συγκρούσεων και στις δύο περιπτώσεις απηχεί τους πολιτικούς ανταγωνισμούς των επιμέρους κοινωνικο-ταξικών εκπροσωπήσεων.
- Η επιτυχία των επαναστάσεων συντελείται με τη συρρίκνωση των αρχικών προσδοκιών. Ακολουθεί η δύσκολη και επίπονη συγκρότηση των εθνικών κρατών ως αναίρεση των μεγάλων πολιτικών σχηματισμών.
Και, τέλος, ο επαναστατικός ρομαντισμός: "Τι ωραίο θα ήταν ο Ισθμός του Παναμά να γίνει για εμάς ό,τι ήταν ο Ισθμός της Κορίνθου για τους Έλληνες!" γράφει ο Σιμόν Μπολιβάρ στην “Επιστολή από την Τζαμάικα”.
Σε αυτό το πλαίσιο της επαναστατικής έξαρσης και αλληλεγγύης, εκδηλώνεται και η πρώτη πράξη αναγνώρισης από την Αϊτή, μετά από επιστολή του Αδαμάντιου Κοραή προς τον Πρόεδρο της χώρας Μπουαγιέ. Στη χώρα αυτή δεσπόζει το αίτημα απελευθέρωσης από τη δουλεία, ταυτόχρονα με την κατάργηση της γαλλικής αποικιοκρατίας. Στο πλαίσιο αυτό, 100 εθελοντές από τη χώρα σαλπάρουν προς βοήθεια της Ελληνικής Επανάστασης, αλλά δεν φτάνουν ποτέ. 4
Αντίστοιχα, ο Καποδίστριας θα πει στους συνεργάτες του ύστερα από την ανάγνωση δημοσιεύματος στον Τύπο της εποχής: “Διαβάζω ότι ο στρατηγός Μπολιβάρ, Πρόεδρος της Κολομβίας εις την Αμερικήν, διατάσσει την διανομή της εθνικής γης εις τους πολίτας. Και εγώ σας έδωσα ένα σχέδιον διανομής. Αργοπορείτε, βλέπετε, να γνωμοδοτήσετε. Ίσως διότι δεν σας αρέσει [διότι] αρχίζει από τους μικρούς η διανομή του σχεδίου μου. Θα έλθει έπειτα και η αράδα των μεγάλων. Γλιγωρεύσετε, άλλως θα έλθει βασιλόπαιδο να σας διοικήσει, με το οποίον ούτε την ευκολία της γλώσσας έχετε ούτε να ανοίγετε την θύρα του δωματίου όταν θέλετε. Εγώ επιθυμώ να σας παραδώσω σε αυτόν ως λογικά όντα, ελεύθερους, με την ενδυμασία της ιδιοκτησίας”.5
Είναι σαφές ότι τα κοινωνικά αιτήματα έρχονται να αποτελέσουν τη βασική προτεραιότητα διακυβέρνησης μετά την επιτυχή -αν και στην ελληνική περίπτωση ακόμη ατελή- ολοκλήρωση της εθνικής απελευθέρωσης.
* Ο Νίκος Βλαχάκης, δρ Φιλοσοφίας και σύμβουλος επικοινωνίας, είναι μέλος του Δ.Σ. του Παρατηρητηρίου Διεθνών Οργανισμών και Παγκοσμιοποίησης (ΠΑΔΟΠ)
1 J. Rawls "Το δίκαιο των λαών", Εκδ. Ποιότητα - Ινστιτούτο Κωνστ. Καραμανλή, Αθήνα, σελ. 49-50.
2 Delanty, Gerard: "The Cosmopolitan imagination - The Renewal of Critical Social Theory", Cambridge University Press-2009, p.42-43):
3 Γκαλεάνο, Εντουάρντο: "Οι ανοιχτές φλέβες της Λατινικής Αμερικής", Εκδ. Κουκκίδα, Αθήνα, 2008, τόμος Β', σελ. 9
4 Βλ. περισσότερα: https://www.mixanitouxronou.gr/epistoli-tou-proedrou-tis-etis-1822-tin-opia-anagnorise-episima-tin-ellada-ke-ton-agona-tis-gia-anexartisia/
5 Γεωργίου Βαγγέλης: https://slpress.gr/idees/kai-omos-o-kapodistrias-theoroyse-ti-venezoyela-protypo/
