Του Θεμιστοκλή Πανταζάκου*
Ένας από τους ελάχιστους κοινούς τόπους για όλη την ευρύτερη Αριστερά είναι το ότι, κατά την τελευταία δεκαετία τουλάχιστον, τα πράγματα δεν πάνε καθόλου καλά επικοινωνιακά. Στην Ελλάδα, αλλά και στην ανατολική Ευρώπη, όπου τα αφηγήματα για την πολιτιστική επικυριαρχία της Αριστεράς δίνουν και παίρνουν σαράντα χρόνια τώρα, το συμπέρασμα αυτό μας είναι ακόμα πιο δύσπεπτο. Ανεξάρτητα από το αν και κατά πόσο η μετεμφυλιακή και ύστερη Αριστερά είχε όντως λόγο στα πράγματα και τρόπο να τα επηρεάζει, ένα είναι σίγουρο: τα συνθήματα, η καθημερινή εικονογραφία, η πολιτική μουσική και το σινεμά, γενικότερα οι μορφές πύκνωσης του αριστερού (κυρίως επαναστατικού και κομμουνιστικού) φαντασιακού ήταν πάντα και πιο «σέξυ» και πολύ μεγαλύτερης απήχησης από τα αντίστοιχα της Δεξιάς. Από το απέραντο τραγούδι των βερνικιών απ’ άκρη σ’ άκρη της Ελλάδας ως τα αριστουργήματα της ρωσικής πρωτοπορίας και τα βρυχόμενα πλήθη των εξεγέρσεων, η κινητοποίηση των συλλογικών συναισθημάτων, ακόμα και με σκληρά μαρκετίστικους όρους, ανήκε στην αριστερή πλευρά του φράχτη. Τα οχήματα της Δεξιάς υπήρξαν πάντοτε διαφορετικά: η ανακίνηση συναισθημάτων ανασφάλειας, η επίκληση στη νοικοκυροσύνη, η πραγματιστική προσέγγιση επιλογής του καλύτερου απ’ όλα τα κακά, και τα λοιπά.
Η δυτική Ευρώπη και η Αμερική δεν έχουν ευθέως ανάλογες ιστορίες. Ο διαμοιρασμός της δύναμης των πολιτικών σημαινόντων δεν υπήρξε ιστορικά αντίστοιχος με εκείνον που αναδύθηκε στις χώρες της ΕΣΣΔ και της σφαίρας επιρροής της. Φυσικά κάθε έθνος-κράτος έχει τη δική του πορεία και οι γενικεύσεις αυτού του τύπου είναι πάντα χονδροειδείς. Αλλά μπορούμε να πούμε πως η διάγνωση του σύγχρονου δυτικoευρωπαϊκού και αμερικάνικου κόσμου είναι αυτή που έκανε στα τέλη της προηγούμενης δεκαετίας η Αόρατη Επιτροπή: ότι τα 80s δεν τελείωσαν ποτέ, οικονομικά, κοινωνικοπολιτικά και, σε ό,τι μας αφορά εδώ, πολιτιστικά. Οι αντίστοιχες δυνάμεις φαντασιακής κινητοποίησης στη Δύση υπήρξαν (με εξαιρέσεις βέβαια) ο καπιταλιστικός εξορθολογισμός, ο ατομισμός, η κυριαρχία, η ψυχαναγκαστική τακτοποίηση του κόσμου σε σαφείς, μετρήσιμες και μετρημένες ποσότητες, η με παρανοϊκούς, καταστροφικούς όρους απεμπόληση κάθε όψιμης ανασφάλειας. Ειρήσθω εν παρόδω, αυτή είναι φυσικά μια συνθήκη που ισοδυναμεί με την απονομιμοποίηση κάθε συλλογικού πολιτικού οράματος.
Παρά τις παραπάνω διαφορές, η αυγή της τρέχουσας δεκαετίας σήμανε την αρχή σημαντικών μετατοπίσεων τόσο στα δυτικά όσο και στα ανατολικά, οι οποίες συνέκλιναν δυστυχώς στο χειρότερο πιθανό ορίζοντα. Στη χώρα μας η άνοδος του «ποπ φασισμού» υπήρξε, για κάποια χρόνια τουλάχιστον, ραγδαία. Φιγούρες όπως ο Ηλίας Κασιδιάρης προβάλλονταν στα τηλεοπτικά πάνελ και αποκτούσαν συμβολική δύναμη, ο ναζισμός γνώρισε αλματώδη εκλογική άνοδο, απέκτησε μορφή κινήματος από τα κάτω και έγινε μόδα στα σχολεία, ενώ στις μαζικές εκδηλώσεις εξεγερσιακού τύπου άρχισε να εμφανίζεται και το εθνικιστικό στοιχείο. Πολλές εικασίες έχουν γίνει γύρω από το φαινόμενο: κατά κάποιους φταίει γι’ αυτό η συνεχιζόμενη οικονομική δυσπραγία, η φτωχοποίηση των λαϊκών στρωμάτων. Για άλλους, η εξέλιξη αυτή θα ήταν αδύνατη αν ο εθνικισμός δεν είχε τραφεί από και θεριέψει μέσα στη λαϊκίστικη ρητορική καθ’ όλη τη διάρκεια της μεταπολίτευσης· ένας εθνικισμός που τώρα εμφανίζεται σαν το τελευταίο καταφύγιο των ανόητων μόνο επειδή χτίστηκε μεθοδικά πριν ξεσπάσει η χιονοθύελλα. Σε κάθε περίπτωση, ανάλογες εξελίξεις έχουμε και στη Δύση. Στην κεντρική πολιτική σκηνή, δημοφιλή εθνικοσοσιαλιστικά μορφώματα και ηγεσίες ξεπετιούνται σαν μανιτάρια: στην Αυστρία, στη Γαλλία, στην Ιταλία, φυσικά στις ΗΠΑ. Όμως, δεν είναι μόνο αυτό: για πολλούς αναλυτές αυτά είναι μονάχα τα επιφαινόμενα μιας παράλληλης κίνησης από τα κάτω που εδράζεται κυρίως σε ψηφιακές πλατφόρμες επικοινωνίας, μια κίνηση που παραμένει θολά χαρτογραφημένη, και η οποία σιγά-σιγά κερδίζει έδαφος και στην χώρα μας.
Όπως τονίζει ο Dale Beran, συγγραφέας ενός επικείμενου βιβλίου για το Ίντερνετ και την πολιτική, στο κείμενο του 4chan: The Skeleton Key to the Rise of Trump, οι δυνάμεις που συνέχουν το σύγχρονο αμερικάνικο ακροδεξιό εθνολαϊκισμό φαίνεται να εκπηγάζουν εν πολλοίς από ανώνυμα online fora και από social media groups. Τα ταυτοτικά στοιχεία των ανθρώπων που συμμετέχουν σε αυτό το απεδαφικοποιημένο κίνημα φαίνεται να είναι τα εξής: πρόκειται για «σπασίκλες» άντρες, μετέφηβους αλλά και μεγαλύτερους, απογοητευμένους από το ότι το αμερικάνικο όνειρο πέθανε γι αυτούς πριν καλά-καλά αρχίσει, έχοντας την πεποίθηση ότι δικαιωματικά τους ανήκει κάτι καλύτερο. Επιπρόσθετα, ότι αυτό δεν το έχουν στερηθεί σαν εργατική τάξη, αλλά πρωτίστως σαν λευκοί τεχνοκράτες, οι οποίοι έχουν επισκιαστεί αφ’ ενός από τους «ρομαντικούς μπουρδολόγους» ακαδημαϊκούς ανθρωπιστικής κλίσης, και αφ’ ετέρου από τις γυναίκες, τους αλλοδαπούς, τις μειονότητες, τις οποίες υποτιθέμενα το πολιτικά ορθό κλίμα της εποχής αφήνει να νέμονται το δίκαιο μερτικό του λέοντος των ισχυρών. Θέλουν η χώρα τους να διοικηθεί σαν επιχείρηση, θέλουν να έχουν CEO και όχι πρωθυπουργό, θέλουν μια κουλτούρα startup της Silicon Valley ως απάντηση στα δύσκολα.
Ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η μορφή του περιεχομένου που παράγεται ασταμάτητα από αυτήν την προεξάρχουσα πτέρυγα της alt-right, όπως επίσης και η πολιτική κατάσταση η οποία διαμορφώνεται και μετουσιώνεται στη συνέχεια μέχρι και σε επικοινωνιακή πολιτική του επίσημου αμερικάνικου κράτους. Κυρίαρχα εδώ είναι βέβαια τα memes, εικόνες και βίντεο που αποκτούν συμβολισμούς μέσα από την επανάληψη της χρήσης τους. Ακροδεξιό περιεχόμενο που δεν τηρεί κανένα γνωστό πρόσχημα διαχέεται σε μεγάλο εύρος του διαδικτύου με ρυθμό που παραπέμπει σε διαστάσεις επιδημίας. Δεν πρόκειται για συγκροτημένα επιχειρήματα, έστω φασιστικής υφής, πρόκειται για εικόνες που διαδέχονται η μία την άλλη στο χρόνο που παίρνει ένα scroll down ύψους οθόνης smartphone, βίντεο στα οποία τα σημαίνοντα βομβαρδίζουν το θεατή, χαλαρά δεμένοι μεταξύ τους συνειρμοί που υποδαυλίζουν νοηματικά όσα αναφέρθηκαν παραπάνω. Η κοινωνία εμφανίζεται ως ένα βαριά άρρωστο σώμα, το οποίο πρέπει να κατακεραυνωθεί και να επανέλθει στις παλιές και ένδοξες αξίες του για να γιάνει. Αναπόσπαστο μέρος αυτού του σχεδιάσματος αποτελεί και η διασάλευση της αλήθειας - δεν υπάρχει κανένας σεβασμός στα γεγονότα και στη διασταύρωσή τους. Η φήμη και η πραγματικότητα διαπλέκονται σε έναν μποντριγιαρικό εφιάλτη όπου, κατά τη στρατηγική που ακολουθεί και ο ίδιος ο πρόεδρος Τραμπ, το πραγματικό είναι απλώς αυτό που δηλώνεται εμφατικά και επαναλαμβάνεται πολλές φορές.
Το πιο ανησυχητικό είναι ότι η στρατηγική αυτή πιάνει: τα meme groups του facebook και τα αντίστοιχα κανάλια του ΥouΤube έχουν να επιδείξουν απίστευτα νούμερα συνδρομητών και είναι εξαιρετικά δημοφιλή στην νεολαία. Το ακόμα πιο ανησυχητικό είναι ότι οποιαδήποτε αντίρροπη στρατηγική φαίνεται να μην πιάνει. Όπως ακριβώς όσοι αντίπαλοι του Τραμπ δεν κατάφεραν τίποτα υπογραμμίζοντας τα ψεύδη των ισχυρισμών του, έτσι ακριβώς και όσοι κατακεραυνώνουν την κουλτούρα αυτή, καταδεικνύοντας τα στρεβλά και τους κινδύνους της, δεν καταφέρνουν ούτε κατά διάνοια να δημιουργήσουν μια αντικουλτούρα αντίστοιχης απήχησης. Επιπρόσθετα, τις πολιτικές ταυτότητας, που αποκτούν ραγδαία αυξανόμενη δημοφιλία στην εποχή μας και θα μπορούσαν να συνιστούν το αντίπαλο δέος της alt-right έχουν, στην Αμερική τουλάχιστον, οικειοποιηθεί μηχανισμοί που μόνο προοδευτικοί και ριζοσπαστικοί δεν μπορούν να χαρακτηριστούν, όπως λ.χ. το επικοινωνιακό επιτελείο της Χίλαρι Κλίντον.
Εγείρεται, λοιπόν, το ερώτημα: τι καλούνται να κάνουν οι δυνάμεις της Αριστεράς βρισκόμενες σε ένα από τα χειρότερα επικοινωνιακά σταυροδρόμια της πρόσφατης (και λιγότερο πρόσφατης) ιστορίας; Πρέπει να οχυρωθούν στα παραδοσιακά τους σχήματα, διατηρώντας μια συγκεκριμένη αντικουλτούρα με σκοπό να συντηρηθούν τα κεκτημένα, ελπίζοντας να ξεφουσκώσει η κατάσταση; Πρέπει να κάνουν εκπτώσεις στις ιδεολογικές τους περιχαρακώσεις και να προσπαθήσουν με κάποιο τρόπο να ανταγωνιστούν αυτήν την ιδιότυπη μορφή προπαγάνδας στο ίδιο της το γήπεδο; Ή πρέπει να ανατρέξουν στην ψυχανάλυση για να ανιχνεύσουν τα εργαλεία της αντίστασης - ή ακόμα και σε αντισυμβατικές μεθόδους όπως είναι η ζιζεκική υπερταύτιση με το τέρας για να οδηγηθεί αυτό όσο πιο γρήγορα γίνεται στην καταστροφή μέσα από την επιτάχυνση των εσωτερικών του συγκρούσεων;
* Διδάκτορα Φιλοσοφίας της Επιστήμης, University College London
Το κείμενο θέτει τον προβληματισμό του πάνελ «Πολιτική θεωρία και πράξη στην εποχή των fakenews» που θα λάβει χώρα την Τρίτη, 18 Σεπτεμβρίου, και ώρα 18.30 στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών στο πλαίσιο της εκδήλωσης ASFABBQ. Θα συμμετάσχουν οι Σίσσυ Αλωνιστιώτου (δημοσιογράφος, δημιουργός του Journalists About Journalism - jaj.gr), Θεμιστοκλής Πανταζάκος (υποψήφιος διδάκτορας University College London), Σταμάτης Πουλακιδάκος (ΕΔΠ, τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ, Πάντειο Πανεπιστήμιο, M.Sc. in New Media) και η Έλενα Ψυλλάκου (διδάκτορας ΕΚΠΑ).
