«Θα κάνουμε τα πάντα ώστε αυτή η ομάδα να μην παραμείνει μικρή, αλλά να παραμείνει ανήσυχη και δημιουργική» λέει ο νέος διευθυντής των ΑΣΚΙ Μάνος Αυγερίδης. «Ένας χώρος ισοτιμίας και δημοκρατίας» προσθέτει απνευστί ο Στάθης Παυλόπουλος, νέος συντονιστής επιστημονικών δράσεων. Με την ορμή της νεότητας και τη συναίσθηση της βαριάς ιστορικής διαδρομής που έχει ήδη διανυθεί, της ελευθερίας και της ανοιχτοσύνης που έχει κατακτηθεί, οι δύο ιστορικοί διαθέτουν όλα τα εχέγγυα ώστε το στοίχημα των ανοιχτών αρχείων να εξακολουθήσει να κερδίζεται και τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) να διατηρήσουν την ερευνητική δυναμική τους, αλλά και την παρεμβατικότητα με την οποία τροφοδοτούν τη δημόσια σφαίρα. Εχοντας διανύσει μια διαδρομή 30 χρόνων, με τις παρακαταθήκες που άφησαν ο Φίλιππος Ηλιού, ο Σπύρος Ασδραχάς, ο Ηλίας Νικολακόπουλος, που στάθηκαν στο τιμόνι τους, με την πολύτιμη παρουσία του νυν προέδρου του Δ.Σ. Βαγγέλη Καραμανωλάκη, οι δύο ιστορικοί καλούνται από τις νέες τους θέσεις να γυρίσουν μια νέα σελίδα στα ΑΣΚΙ, χαρτογραφώντας τις νέες πολιτικές και κοινωνικές συνισταμένες για μια ακόμα πιο στέρεη ανάγνωση του παρελθόντος. Συνομιλώντας για τα ΑΣΚΙ, ο Μάνος Αυγερίδης και ο Στάθης Παυλόπουλος εξηγούν γιατί «η Ιστορία δεν μπαίνει εύκολα στο περιθώριο», αλλά και την ανάγκη «να στεκόμαστε απέναντι σε αναθεωρητισμούς όχι μόνο ως ιστορικοί, αλλά ως ενεργοί πολίτες»
Τι σημαίνουν τα ΑΣΚΙ για σας, δυο ιστορικούς της νεότερης γενιάς; Με ποιες σκέψεις και ποια σχέδια αναλαμβάνετε αυτό το τιμόνι;
Μάνος Αυγερίδης: Στα ΑΣΚΙ βρέθηκα πρώτη φορά πριν χρόνια για να κάνω την πρακτική μου ως φοιτητής. Αυτή η εμπειρία έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην απόφασή μου να ασχοληθώ με την ιστορική έρευνα. Δεν ήταν δεδομένο. Όπως δεν ήταν καθόλου δεδομένο ότι θα είχα ευκαιρίες να εργαστώ πάνω στο αντικείμενό μου, ιδιαίτερα σε μια εποχή μεγάλης επισφάλειας που έζησε η γενιά μας και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Πολλές από αυτές τις ευκαιρίες μού τις έδωσαν τα ΑΣΚΙ και συγχρόνως με έκαναν να νιώσω μέλος μιας κοινότητας. Αυτό δεν είναι μόνο η δική μου ιστορία, αφορά πολλούς ανθρώπους. Ένας βασικός μας στόχος είναι να παραμείνουν τα ΑΣΚΙ ένας χώρος ανοιχτός και δημιουργικός που διαμορφώνει νέους επιστήμονες και, μέσα από αυτή τη διαδικασία, αλλάζει κι ο ίδιοςꞏ μαθαίνει, διευρύνεται, εξελίσσεται.
Στάθης Παυλόπουλος: Ετσι είναι. Τα ΑΣΚΙ αποτελούν το σημαντικότερο κεφάλαιο της επαγγελματικής μας διαδρομής έως σήμερα, συγχρόνως ένα ερευνητικό εργαστήρι που συνδιαμόρφωσε τη σκέψη και τις οπτικές μας. Συνεπώς οι δεσμοί μας με τα ΑΣΚΙ είναι εξαιρετικά ισχυροί και ανατροφοδοτούνται συνεχώς. Έχουν όμορφες στιγμές και δυσκολίες όπως όλες οι ζωντανές σχέσεις. Νιώθουμε κι εμείς -και αυτό το οφείλουμε σε όλους τους συναδέλφους και τα μέλη της κοινότητας των ΑΣΚΙ- ενεργοί συντελεστές αυτής της ζωντανής κοινότητας.
Εχουν ήδη συμπληρωθεί τριάντα χρόνια παρουσίας των ΑΣΚΙ, από τον Ιανουάριο του 1992 που ιδρύθηκαν. Σε έναν πρώτο απολογισμό, ποιοι ήταν οι σταθμοί, οι κομβικές στιγμές αυτής της πορείας;
Σ. Π.: Πίσω στις αρχές της δεκαετίας του 1990, σε ένα εντελώς διαφορετικό κοινωνικό, πολιτικό κι ερευνητικό τοπίο, τα ΑΣΚΙ με την ίδρυσή τους θέλησαν να συγκροτήσουν ένα εγχείρημα ρήξεων. Μια νέα πρόταση για τη μελέτη της Ιστορίας και των πηγών, που αμφισβητούσε πολλά από τα αυτονόητα του τότε. Έτσι, η έννοια των «ανοιχτών αρχείων», που εκκινεί από τα κομματικά αρχεία αλλά διατρέχει όλες τις αρχειακές ενότητες και την πολιτική των ΑΣΚΙ, είναι σίγουρα το ιδρυτικό αλλά σταθερό ορόσημο των ΑΣΚΙ σε όλα αυτά τα 30 και πλέον χρόνια.
Μ. Α.: Η ίδια, λοιπόν, η ίδρυση των ΑΣΚΙ ως ενός μη κομματικά ελεγχόμενου επιστημονικού φορέα που θα διαχειριζόταν ιστορικά κομματικά αρχεία ανοίγοντάς τα στην έρευνα ήταν μια μεγάλη τομή. Από εκεί και πέρα, σταθμοί στη διαδρομή των ΑΣΚΙ υπάρχουν πολλοί, ανάλογα με την εστίαση. Μπορεί κανείς να μιλήσει για τους προέδρους και τη θητεία τους: τον Φίλιππο Ηλιού, πρωτεργάτη της τομής για την οποία μιλάμε, τον Σπύρο Ασδραχά, τον Ηλία Νικολακόπουλο. Μπορούμε να μιλήσουμε για τη δημόσια επιστημονική παρέμβαση των ΑΣΚΙ, τα μεγάλα διεθνή συνέδρια, τις σημαντικές αρχειακές προσκτήσεις ή την κυκλοφορία του Αρχειοταξίου. Η έναρξη της ψηφιακής μετάβασης πριν περίπου 20 χρόνια υπήρξε, επίσης, μια κομβική στιγμή. Θα αναφερθώ, όμως, σε κάτι πιο πρόσφατο. Πιστεύω πως η διοργάνωση ενός Φεστιβάλ Ιστορίας για πρώτη φορά στην Ελλάδα, με αφορμή τα 30 χρόνια των ΑΣΚΙ, είναι ορόσημο. Όχι μόνο ως μια μεγάλη και επιτυχημένη διοργάνωση στην οποία συμμετείχαν χιλιάδες άνθρωποι, αλλά και ως μια συμπύκνωση της διαδρομής των ΑΣΚΙ, μια δημόσια χαρτογράφηση της πολυεπίπεδης δράσης τους και μια συνολική πρόταση για την προσέγγιση του παρελθόντος.
Στον ψηφιακό μας κόσμο πλέον πώς αναπροσαρμόζονται ο ρόλος των αρχείων αλλά και η ιδρυτική αρχή των ΑΣΚΙ ως ανοιχτών αρχείων;
Σ. Π.: Οπως ανέφερε πριν και ο Μάνος, από τα μέσα της δεκαετίας του 2000 τα διάφορα συγχρηματοδοτούμενα προγράμματα ψηφιοποίησης και τεκμηρίωσης αρχείων ανασημασιοδότησαν το όραμα των «ανοιχτών αρχείων», μεταφέροντας πλέον την εστίαση στο ψηφιακό περιβάλλον και στην ανοιχτή πρόσβαση στη γνώση. Τα προγράμματα αυτά δημιούργησαν μια σημαντική παρακαταθήκη ψηφιακού περιεχομένου που εμπλουτίζεται, ενώ καλλιέργησαν στα ΑΣΚΙ νέες οπτικές για τη διάθεση και την παρουσίαση των αρχειακών τους πηγών. Σήμερα το όραμα των «ανοιχτών αρχείων» ενισχύεται από τα ψηφιακά μέσα, συναντά τα «ανοιχτά δεδομένα» και τις σύγχρονες ανάγκες για ισότιμη πρόσβαση χωρίς γεωγραφικούς περιορισμούς. Κυρίως, όμως, τα ψηφιακά προγράμματα και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης συνιστούν ένα σημείο συνάντησης και επαφής της κοινότητας των ΑΣΚΙ. Είναι ενδεικτικό παράδειγμα το Ψηφιακό Μουσείο Μακρονήσου, το οποίο συνεχώς εμπλουτίζεται από νέα τεκμήρια που οικειοθελώς προσφέρουν οι επισκέπτες/χρήστες του. Το ίδιο επιθυμούμε να συμβεί και με τα υπόλοιπα ψηφιακά μας προγράμματα, όπως το Ψηφιακό Μουσείο Ευρωπαϊκής Αλληλεγγύης στην Ελλάδα (1967-1974) που ετοιμάζεται αυτόν τον καιρό, παρέχοντας ένα ψηφιακό πανόραμα των αντιδικτατορικών κινητοποιήσεων ανά την Ευρώπη.
Ποιες είναι οι προτεραιότητες που έχετε βάλει για την επόμενη σελίδα των Αρχείων;
Μ. Α.: Υπάρχουν παράλληλες προτεραιότητες. Η πρώτη είναι η επιτυχής ολοκλήρωση των προγραμμάτων που υλοποιούμε ήδη, δηλαδή του νέου Ψηφιακού Μουσείου «Δημοκρατία και Ελευθερία», του διεθνούς προγράμματος «Women in Resistance (WIRE)», καθώς και του αρχείου αλβανικής μετανάστευσης, ενός σημαντικού εγχειρήματος αρχειακά και κοινωνικά. Παράλληλα, συνεχίζονται όλες οι σταθερές δραστηριότητες των ΑΣΚΙ: τα αναγνωστήρια, οι προσκτήσεις και ταξινομήσεις αρχείων, η συντήρηση χαρτώων και ψηφιακών συλλογών, η διαχείριση των χώρων, οι εκδόσεις, οι εκδηλώσεις, οι εκπομπές. Η καθημερινή λειτουργία, λοιπόν, των ΑΣΚΙ απαιτεί πολλή δουλειά και αποτελεσματικό συντονισμό. Η δεύτερη προτεραιότητα αφορά τις επόμενες δράσεις μας. Σχεδιάζουμε ήδη νέα προγράμματα, συνθέτουμε προτάσεις, αναζητούμε συνεργασίες στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, συζητάμε τις θεματικές που θέλουμε να αναδείξουμε. Η τρίτη προτεραιότητα είναι ίσως και η πιο κρίσιμη: να διασφαλίσουμε ότι θα έχουμε τη δυνατότητα και στο μέλλον να κάνουμε όλα τα παραπάνω και ακόμα περισσότερα. Τα ΑΣΚΙ διαθέτουν μια μικρή αλλά ανήσυχη ομάδα εργαζομένων. Θα κάνουμε τα πάντα ώστε αυτή η ομάδα να μην παραμείνει μικρή, αλλά να παραμείνει ανήσυχη και δημιουργική. Και σε αυτό χρειαζόμαστε τη στήριξη όλων.
Σ. Π.: Εγώ θα μείνω στο τελευταίο, το οποίο είναι θεμελιώδες αλλά όχι αυτονόητο. Να συνεχίσουν τα ΑΣΚΙ να υπάρχουν ενεργά και το ίδιο δραστήρια στην αρχειακή και ερευνητική κοινότητα, και εξίσου παρεμβατικά στη δημόσια σφαίρα με κριτικό αλλά και γόνιμο τρόπο. Όχι με προκαταλήψεις και αφορισμούς, αλλά ως μια διακριτή πολιτισμική, κριτική -και αυτοκριτική- πρόταση για την Ιστορία και όσα μας αφορούν στο κοινωνικό πεδίο. Ένας χώρος ισοτιμίας και δημοκρατίας.
Το 2024, λοιπόν, συμπληρώνονται 50 χρόνια από τη Μεταπολίτευση. Πού επικεντρώνετε εσείς οι ιστορικοί, πού θα επικεντρώσουν τα ΑΣΚΙ, τι πρέπει να ξανασκεφτούμε όλοι;
Σ. Π.: Τα επετειακά ορόσημα αναθερμαίνουν το ενδιαφέρον για νέες έρευνες, χωρίς αυτό ωστόσο να σημαίνει νομοτελειακά ότι οι νέες προσεγγίσεις είναι και πραγματικά πρωτότυπες ή αλλάζουν τις οπτικές μας στα πράγματα. Η συμπλήρωση 50 χρόνων από τη Μεταπολίτευση, η διαδρομή μισού αιώνα της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας, είναι σαφώς μια αφορμή σκέψης, συζήτησης και δημόσιας δραστηριότητας των ΑΣΚΙ. Αν θα έλεγα αδρομερώς έναν τρόπο προσέγγισης, είναι να τη σκεφτούμε όχι ως μια αυτονόητη πορεία προς τα εμπρός, αλλά ως μια ανοιχτή διεκδίκηση, μια ανοιχτή προσπάθεια, χωρίς βέβαιες εκβάσεις. Συχνά όλοι μας -ανθρώπινα, βεβαίως- ενσωματώνουμε πολύ εύκολα τα καλά και τα κεκτημένα χωρίς να αντιλαμβανόμαστε την αξία ή υποτιμώντας τις τομές. Αξίζει άρα να αναλογιστούμε, ιδίως κατά τα πρώτα χρόνια της περιόδου, τι σήμαινε το βάρος της επτάχρονης δικτατορίας και της ανελευθερίας, πόσο διαιρετικές για την ελληνική κοινωνία ήταν οι κληρονομίες του εμφυλίου πολέμου και του μετεμφυλιακού κράτους. Η Μεταπολίτευση ήταν η κατεξοχήν δημοκρατική τομή του ελληνικού 20ού αιώνα, ανοίγοντας ένα κεφάλαιο ελευθερίας, κοινοβουλευτικού βίου, κοινωνικής διεκδίκησης και ατομικής προόδου.
Μ. Α.: Πάνω σε αυτούς τους άξονες θα συζητήσουμε συλλογικά τόσο για τη Μεταπολίτευση ως μετάβαση όσο και για τα 50 χρόνια Δημοκρατίας συνολικά. Και θα το κάνουμε με διαφορετικούς τρόπους και συνέργειες σε όλη τη διάρκεια του έτους. Δεν θα πω περισσότερα, θα ανακοινώσουμε σύντομα ένα πρώτο πρόγραμμα δράσεων. Άλλωστε, τα ΑΣΚΙ έχουν εδώ και κάποια χρόνια δημιουργήσει μια θεματική ιστοσελίδα, τη «Μεταπολίτευση 1974-1989», με αρχειακά τεκμήρια, κείμενα, χάρτες και συνεντεύξεις προφορικής ιστορίας, η οποία κι αυτή, στο πλαίσιο της επετείου, θα εμπλουτιστεί και θα αναβαθμιστεί. Για να παραφράσω το σύνθημα του Φεστιβάλ Ιστορίας, «η Δημοκρατία μάς αφορά!».
Σε μια περίοδο που πολλοί βάζουν την Ιστορία στο περιθώριο και ταυτόχρονα ευδοκιμούν διαφόρων τύπων αναθεωρητισμοί, ποιος είναι ο ρόλος των ΑΣΚΙ, αλλά και ποια η μέριμνα των ίδιων των ιστορικών;
Σ. Π.: Η Ιστορία, κατά την άποψή μου, ούτε μπαίνει εύκολα στο περιθώριο ούτε όμως είναι ο ρόλος της να επικρέμαται ως η απόλυτη αλήθεια και να μην αφήνει τις κοινωνίες να αναπνέουν τον αέρα της εποχής τους. Τα ιστορικά σχήματα εγγενώς περιέχουν όρια και είναι για να δοκιμάζονται οι αντοχές τους. Μιας και αναφερθήκαμε στη Μεταπολίτευση, αξίζει ίσως να πούμε ότι και αυτή είναι μια έννοια -ένας χρονότοπος-, που έχει δεχθεί πολλαπλές σημάνσεις και κριτικές. Όλοι και όλες έχουμε ακούσει όρους για το περιβόητο «τέλος της Μεταπολίτευσης», για τις «παθογένειες της Μεταπολίτευσης», για τη «γενιά του Πολυτεχνείου» που εξαργύρωσε την εξέγερσή της με μια «βολεμένη» Μεταπολίτευση. Από την άλλη πλευρά, ακούμε επίσης γενικευτικές αποφάνσεις για μια «Μεταπολίτευση-αμερικανικό όνειρο», ως μια εποχή συλλογικής τρυφηλότητας και διαρκώς εξελισσόμενης ευημερίας. Απέναντι σε αυτούς τους αφορισμούς που διαμορφώνουν ένα αναχρονιστικό και σίγουρα θολό πλαίσιο συζήτησης, είναι χρήσιμο να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε πώς αυτές οι ερμηνείες συνδέονται με την εκάστοτε πολιτική συγκυρία, ποιοι είναι οι πομποί τους και με ποια επιμέρους πολιτικά διακυβεύματα συνδέονται.
Μ. Α.: Πιστεύω πως η Ιστορία είναι μια δυναμική διαδικασία και η αναθεώρηση βρίσκεται στον πυρήνα της. Αυτό κάνουμε ως ιστορικοί, αναθεωρούμε διαρκώς το παρελθόν, με τις μεθόδους και τα εργαλεία της τέχνης μας, με μια απαιτούμενη απόσταση αλλά και με ενσυναίσθηση. Το πρόβλημα είναι οι «αναθεωρητισμοί» που καθορίζονται πρωτίστως από πολιτικές και ιδεολογικές επιλογές και όχι από την ανάγκη κατανόησης του παρελθόντος. Και, πράγματι, συχνά ενισχύουν αυταρχικές και καταπιεστικές πρακτικές ή επικίνδυνα αντιδημοκρατικά φαινόμενα (ακόμα κι αν το κάνουν στο όνομα της Δημοκρατίας). Σε αυτό προφανώς αναφέρεστε. Δεν είναι εύκολη η απάντηση, στο χέρι μας είναι, όμως, ατομικά και συλλογικά, να συγκροτούμε τεκμηριωμένα τη δική μας εκδοχή του παρελθόντος και να βρίσκουμε τους τρόπους να πείθουμε γι’ αυτήν. Και να στεκόμαστε απέναντι σε τέτοια φαινόμενα όχι μόνο ως ιστορικοί, αλλά ως ενεργοί πολίτες.
