Αφέντες, είμαι ο ξακουστός Μοντιέλ, ο κουκλοπαίκτης θαυμαστών θεαμάτων / παράστασιν θα δώσω με το κουκλοθέατρο των θαυμάτων / και με του βασιλέως την άδεια, στην ωραία σας πόλη / Λεν οι γιατροί πως μόνη θεραπεία των ασθενών, ο γέλως / μα οι συγγραφείς της κωμωδίας, αλοίμονον, μας ετελείωσαν όλοι / και τα νοσοκομεία είναι φίσκα, βάζουν ράντζα, δίχως τέλος / Γι’ αυτό είμαι εδώ, για να προσφέρω στους αρρώστους θεραπείαν / παίζων και παριστάνων αστειοτάτην κωμωδίαν». Θερβάντες, από το «Κουκλοθέατρο των θαυμάτων» (θεατρικό ιντερμέδιο). Μετάφραση Λ.Π.
Τι είναι εντέλει αυτή η κωμωδία του Αριστοφάνη, διδαγμένη στα Λήναια τον χειμώνα του 405 π.Χ., μια πολύ δύσκολη χρονιά για την Αθήνα; Έξι μήνες μετά την παράσταση των «Βατράχων» ήρθε η τελική καταστροφή των Αθηναίων με τη ναυτική συντριβή τους στους Αιγός ποταμούς.
Οι περισσότερες κωμωδίες του Αριστοφάνη είναι πολιτικές, με την έννοια ότι αδιάκοπα περιπαίζει σε αυτές τις σύγχρονές του ηγετικές προσωπικότητες. Αλλά δεν πρέπει γι’ αυτό να συμπεράνουμε ότι το κύριο κίνητρο για να γράψει τα έργα του ήταν η πολιτική. Στην ουσία και πάνω από όλα ήθελε να κάνει το κοινό να γελάσει και ο ίδιος να κερδίσει το βραβείο. Γι’ αυτόν τον σκοπό διακωμωδεί ασταμάτητα τους παραλογισμούς της πολιτικής και των πολιτικών. Από την άλλη μεριά, όταν θέλει να μιλήσει σοβαρά για την πολιτική, το κάνει στην παράβαση, όπου «πέφτουν οι μάσκες» και ο ποιητής απευθύνεται πρόσωπο με πρόσωπο στο κοινό.
Η «ανοικονόμητη» φόρμα των «Βατράχων» «ξεχειλίζει» από παντού και «χωράει» τα πάντα. Εξισορροπεί διάφορα ετερογενή στοιχεία και αλλάζει συνεχώς κέντρο βάρους, περνώντας από το σοβαροφανές στο σοβαρό και από εκεί με ένα αιφνίδιο άλμα στο κωμικό και αντίστροφα. Ο Διόνυσος είναι εδώ ο θεός της τραγωδίας, ταυτόχρονα όμως μετέχει και στο αντίθετό του ως θεότητα της πιο «χυδαίας», φαλλικής λαϊκής κωμωδίας, σειλινός και σάτυρος. Η διονυσιακή (και ορφική) λατρεία και τα μυστήρια επιφανειακά χλευάζονται, αλλά στην ουσία δοξάζονται με τα υπέροχα άσματα που τους αφιερώνει ο ποιητής. Δίπλα-δίπλα ο «χορός» των βατράχων με τα ανόητα κοάσματα και ο χορός των μυστών με τα έξοχα τραγούδια τους. Αυτό που μένει σήμερα και μας συγκινεί είναι η αίσθηση ενός χαμένου μεγαλείου των πραγμάτων. Ακόμα και αν τον θεωρήσουμε ως έναν συντηρητικό πολίτη με την σημερινή έννοια του όρου, ο Αριστοφάνης προσδοκά την ανάσταση της πεσμένης πατρίδας του από έναν σπουδαίο νεκρό ποιητή που επιχειρεί να ξαναφέρει στο φως. Όχι από έναν στρατοκράτη. Ρομαντισμός; Πείτε το όπως θέλετε. Η πρακτική εποχή μας αυτό δύσκολα το καταλαβαίνει.
Διαγωνισμός Αισχύλου-Ευριπίδη
Η πύλη του Άδη βρίσκεται σε μια περιοχή της Αθήνας που ονομάζεται ακόμη Βατραχονήσι! Και ο «διαγωνισμός» στον κάτω κόσμο γίνεται ανάμεσα σε δύο συγκλονιστικά ποιητικά «μεγέθη», στον Αισχύλο και στον Ευριπίδη, με τρόπο σοβαρό και μαζί ξεκαρδιστικά αστείο. Μέχρι την τελική σκηνή, όπου οι κριτές κόβουν σε φέτες την ποίηση και τη βάζουν στη ζυγαριά σαν να είναι τυρί! Εδώ βρίσκεται η επιτομή του όλου έργου, που συρρικνώθηκε αδικαιολόγητα στην παράσταση στο ένα τρίτο περίπου του αυθεντικού!
Η σκηνοθεσία της Έφης Μπίρμπα, στην κάπως «χλωμή» σε σχέση με τα αριστοφανικά εκτυφλωτικά χρώματα μετάφραση του Κωνσταντίνου Μπλάθρα, φοβάμαι ότι δεν μπόρεσε να εξισορροπήσει όλα αυτά τα ετερογενή στοιχεία, να τα βάλει σε μια σειρά και τάξη, σε ύφος και ρυθμούς κωμωδίας. Υπήρχε διάχυτη «σοβαροφάνεια» στις «σοβαρές» στιγμές και μια αντίστοιχη προσπάθεια απόσπασης εύκολου γέλιου στις κωμικές, με συνέπεια σύγχυση, επικάλυψη κωδίκων και θολούρα. Από την άλλη, έργα λαϊκά όπως οι «Βάτραχοι» θέλουν γερούς, λαϊκούς, αυθόρμητους ηθοποιούς και χειριστές της αστραπιαίας ατάκας που έμαθαν την τέχνη του θεατρίνου στο σανίδι, όχι απαραίτητα σε σεμινάρια, όσο υψηλά και αν είναι. Δεν υποτιμώ την τέχνη και την τεχνική των σπουδαγμένων ηθοποιών της παράστασης που υπηρέτησαν με συνέπεια «αυτό που υπάρχει» (Μιχάλης Θεοφάνους, Αλεξάνδρα Καζάζου, Έκτορας Λιάτσος, Μαίρη Μηνά, Νάνσυ Μπούκλη, Ηλέκτρα Νικολούζου, Αργύρης Ξάφης, Κυριάκος Σαλής, Μιχάλης Σαράντης, Άρης Σερβετάλης). Αλλά χρειάζεται πού και πού να δημιουργούμε «από αιθέρα» και «αυτό που δεν υπάρχει».
