Μπορεί η γνώση και η φιλοσοφία να βρουν πρόσφορο έδαφος στην εποχή μας; Μπορούν να συγκατοικήσουν την εφαρμοσμένη πολιτική; Η κατάφαση του Άρη Στυλιανού αφήνει αισιόδοξες χαραμάδες, αλλά και πλείστες όσες αφορμές για να ξανασκεφτούμε, ειδικά αυτή την περίοδο, έννοιες κακοποιημένες, όπως, ας πούμε, η ιδεολογία, η Δημοκρατία, και, γιατί όχι, να ξαναψάξουμε την έννοια ανθρωπισμός στα σημερινά συστήματα εξουσίας. «Αξίζει να επιδιώκουμε μια πολιτευόμενη φιλοσοφία και μια φιλοσοφημένη πολιτική» λέει ο αναπληρωτής καθηγητής Φιλοσοφίας στο ΑΠΘ και στο καινούργιό του βιβλίο «Γνώση και πάθος στη νεότερη φιλοσοφία» (εκδόσεις Πόλις) προσφέρει πλείστα όσα επιχειρήματα ικανά να πείσουν ακόμα και τον πιο δύσπιστο αναγνώστη.
Επικεντρώνοντας στον Πασκάλ, στον Σπινόζα και στους άλλους «κλασικούς», αλλά και στη ρηξικέλευθη ματιά του Χάιντεγκερ ή του Αλτουσέρ, στο βιβλίο του προτείνει μια άλλη πολιτική επινόηση στην οποία θα έχει θέση και ρόλο μια νέα ισορροπία ανάμεσα στον ορθολογισμό, στη γνώση, στο πάθος, στην εμπειρία με την πράξη. Στη συζήτησή μας εξηγεί τον συλλογισμό του και βοηθάει να κατανοήσουμε πώς η φιλοσοφία και η πολιτική «συνδέονται άρρηκτα», επιμένοντας παράλληλα ότι η φιλοσοφία «είναι ένας τρόπος να διάγουμε τον βίο μας πιο στοχαστικά, πιο εύστοχα και πιο χαρούμενα».
Βέβαια η κουβέντα μας δεν περιορίζεται σε τόσο χαρούμενα ζητήματα. «Η Δημοκρατία στη χώρα μας βρίσκεται σε θανάσιμο κίνδυνο» λέει ο Άρης Στυλιανού, καθώς μιλάει για θέματα, όπως η άνοδος της Ακροδεξιάς, η συνωμοσιολογία, η καταπάτηση συνταγματικών δικαιωμάτων, η προπαγάνδα, η βία και η αστυνομία στο πανεπιστήμιο. Όμως υπάρχουν και τα νέα παιδιά και ακόμα η ποίηση. Όλα έχουν τη δική τους θέση στο βιβλίο του και στη συζήτησή μας.
Μ’ αρέσει που στο βιβλίο σου αφήνεις όλες τις πόρτες ανοιχτές προκειμένου να συγκατοικήσει η γνώση με τα πάθη και τα συναισθήματα. Και το κάνεις σε μια περίοδο που η λατρεία του φορμαλισμού κυριαρχεί. Αλήθεια, τι σημαίνει γνώση και πού συναντιέται με το πάθος;
Το πρόβλημα της γνώσης έχει μια πολύ μεγάλη παράδοση στην ιστορία της σκέψης και της φιλοσοφίας. Στο βιβλίο αυτό προσπάθησα να δείξω ότι υπάρχουν διαφορετικά είδη γνώσης, ότι ακόμη και η εμπειρία αποτελεί μια μορφή γνώσης, ότι το συναίσθημα και το πάθος μπορούν και πρέπει να συμπεριλαμβάνονται στη γνωσιακή διαδικασία διότι αποτελούν απαραίτητο και αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης ζωής.
Ποιες σκέψεις, ποιες διαπιστώσεις, ποια ανάγκη σε οδήγησαν εντέλει να γράψεις αυτό το βιβλίο;
Ξεκίνησα από έναν πολιτικό προβληματισμό ως προς την άνοδο της Ακροδεξιάς σε πολλές χώρες, ευρωπαϊκές και μη, την πετυχημένη μαύρη προπαγάνδα της alt-right και του τραμπισμού, την απειλητική επανεμφάνιση νεοφασιστικών ομάδων και ιδεών που δηλητηριάζουν ομάδες νέων ανθρώπων γύρω μας, στη χώρα μας. Θέλησα να κατανοήσω την επιτυχία των διαφόρων θεωριών συνωμοσίας, ανατρέχοντας σε κείμενα της νεότερης φιλοσοφίας και εξετάζοντας τη σχέση της γνώσης με το πάθος.
Σ’ αυτό το βιβλίο έχεις βαλθεί, επίσης, να μας πείσεις για τη σχέση της φιλοσοφίας με την εφαρμοσμένη πολιτική. Στην περίοδο που βιώνουμε υπάρχει ακόμα πεδίο συνάντησης αυτών των δύο;
Η φιλοσοφία, όπως τουλάχιστον την αντιλαμβάνομαι, έχει άμεση συνάφεια με τις ζωές μας, είναι ένας τρόπος να διάγουμε τον βίο μας πιο στοχαστικά, πιο εύστοχα και πιο χαρούμενα. Έτσι, η φιλοσοφία και η πολιτική συνδέονται άρρηκτα, η μία επηρεάζει και συνοδεύει την άλλη, οπότε και στις μέρες μας αξίζει να αναζητούμε και να επιδιώκουμε μια πολιτευόμενη φιλοσοφία και μια φιλοσοφημένη πολιτική.
Αρκούν μόνο η γνώση, η επιστήμη, ο ορθολογισμός για να παρέμβουμε σε όσα συμβαίνουν γύρω μας;
Οχι, δεν αρκούν, καλώς ή κακώς. Οι άνθρωποι δεν είμαστε μηχανές ούτε ρομπότ. Τα πάθη και τα συναισθήματα διαδραματίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στην κοινωνική και πολιτική ζωή. Οι παρεμβάσεις σε όσα μας επηρεάζουν και μας κινητοποιούν καθημερινά απαιτούν ένα μείγμα ορθολογικής επιστημονικής γνώσης μαζί με βιωμένη εμπειρική ευαισθησία.
Σε μια εποχή που οι συνωμοσιολογίες αλλά και οι συνωμοσίες είναι στοιχεία της καθημερινότητας, μας χρειάζονται ακόμα οι φιλόσοφοι για να την ερμηνεύσουμε;
Η δύναμη των θεωριών συνωμοσίας έγκειται στο ότι είναι αληθοφανείς, δηλαδή στο ότι πιθανώς θα μπορούσαν και να ισχύουν. Αντλούν τα επιχειρήματά τους από ιστορικά και πραγματολογικά δεδομένα, τα οποία όμως τα διαστρεβλώνουν και τα ερμηνεύουν κατά το δοκούν. Παρ’ όλο που κάθε λογικός άνθρωπος καταλαβαίνει ότι οι θεωρίες συνωμοσίας δεν μπορεί να στέκουν, ωστόσο είναι δύσκολο να αποδειχθεί ο παραλογισμός τους, τουλάχιστον για τους οπαδούς τους. Εδώ ακριβώς χρειάζονται οι φιλόσοφοι, για να εξηγήσουν με πειστικότητα τα προφανή δεδομένα. Οι φιλόσοφοι, λοιπόν, μπορούν να φανούν πολύ χρήσιμοι, αρκεί να δεχθούμε ότι όλοι οι άνθρωποι σκέφτονται, συνεπώς όλοι είναι ή έχουν τη δυνατότητα να γίνουν φιλόσοφοι.
Διαβάζω αυτό που γράφεις, ότι «οι αλματώδεις επιστημονικές και τεχνολογικές επιτυχίες δεν φαίνονται ικανές να νικήσουν κατά κράτος την ιδεολογία, αν δεν την ενδυναμώνουν κιόλας». Έχεις σοβαρές ενδείξεις γι’ αυτή την αισιόδοξη διαπίστωση, σε μια τελεολογική εποχή, μάλιστα, όπου απόψεις για το τέλος της Ιστορίας, το τέλος της ιδεολογίας και πάσης φύσεως αναθεωρητισμοί βρίσκουν πρόσφορο έδαφος;
Δεν ξέρω πόσο αισιόδοξη είναι αυτή η διαπίστωση, αφού ο ιδεολογικός τρόπος πρόσληψης της πραγματικότητας έχει και υπέρ και κατά. Το βέβαιο είναι ότι δεν έχει τελειώσει ούτε η Ιστορία ούτε οι ιδεολογίες. Έχει αλλάξει η εποχή, ασφαλώς, και δεν είμαστε πλέον στους καιρούς των «μεγάλων αφηγήσεων». Ωστόσο, εμείς οι άνθρωποι δεν μπορούμε να ζήσουμε μόνο «επ’ άρτω», μόνο με επιστήμη και τεχνολογία. Χρειαζόμαστε απαραιτήτως ιδεώδη, ιδανικά, έμπνευση, τέχνη, φαντασία, επινόηση, ελπίδα για έναν καλύτερο κόσμο, για μια αξιοβίωτη ζωή.
Γι’ αυτό επικεντρώνεις στους φιλοσόφους της νεωτερικότητας, τον Μακιαβέλι, τον Πασκάλ, τον Ντεκάρτ, τον Σπινόζα, τον Λάιμπνιτς, αλλά και στην πιο ρηξικέλευθη ματιά του Χάιντεγκερ, του Σαρτρ, του Αλτουσέρ;
Ολοι αυτοί οι στοχαστές έχουν σημαντικά πράγματα να μας πούνε και να μας διδάξουν, ακόμη και σήμερα. Γι’ αυτό και τους αποκαλούμε «κλασικούς». Οι θεωρίες τους αποτελούν καλό αγωγό της σκέψης και προάγουν τη δική μας ευαισθησία, έστω κι αν ζούμε στον 21ο αιώνα, όπου προκύπτουν καινούργια προβλήματα και νέες προκλήσεις, όπως είναι η κλιματική και περιβαλλοντική κρίση.
Επιμένεις στη γνώση. Όσα βιώνουμε σήμερα, όμως, δείχνουν μια αμνησία. Σαν να ξεχνάμε τι σημαίνουν ανθρώπινη διανόηση και ανθρώπινος πολιτισμός, πόσος κόπος και πόσο αίμα χύθηκε για να κατακτηθούν. Πώς μιλάμε ξανά σήμερα για τον ουμανισμό, για τον διαφωτισμό και ακόμα ακόμα για τον ίδιο τον άνθρωπο;
Δυστυχώς, τα τελευταία εκατό χρόνια μάς έχουν διδάξει ότι τίποτα στην Ιστορία δεν είναι εγγυημένο και κατακτημένο διά παντός. Δεν υπάρχει ευθύγραμμη ανοδική πορεία προόδου, αυτή ήταν μια αυταπάτη του Διαφωτισμού. Αντίθετα, η Ιστορία περιλαμβάνει πισωγυρίσματα, αναζωπυρώσεις των αρχαϊσμών, αναβιώσεις της απανθρωπίας. Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και ο επαπειλούμενος γενικευμένος πόλεμος στην ευρωπαϊκή γειτονιά μας, δυστυχώς, δείχνουν του λόγου το αληθές. Όμως όλα αυτά δεν είναι μοιραία ούτε πεπρωμένα: χρειάζεται κινητοποίηση, αντίσταση και δράση για να νικηθούν οι αντιδραστικές δυνάμεις, για να επικρατήσουν η ζωή και η ελπίδα. Γι’ αυτό και το δίλημμα της Ρόζας Λούξεμπουργκ «σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα» εξακολουθεί να παραμένει επίκαιρο.
Ολα αυτά τα διδάσκεις στους φοιτητές σου στο ΑΠΘ. Πώς προσλαμβάνουν, ας πούμε, έννοιες, όπως η ιδεολογία, η διαλεκτική τα νέα παιδιά, η πιο απολιτίκ γενιά όπως κάποιοι την αποκαλούν;
Παρατηρώντας τόσα χρόνια τις φοιτήτριες και τους φοιτητές, είμαι πεπεισμένος πως οι νέες γενιές είναι καλύτερες από εμάς τους παλαιότερους και πως αποτελούν την ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο. Δεν είναι απολιτίκ οι νέοι και οι νέες, απλώς αντιλαμβάνονται την πολιτική με διαφορετικούς τρόπους από εμάς. Δεν τους συγκινούν τα κόμματα και οι παραδοσιακές μορφές οργάνωσης, δημιουργούν τα δικά τους δίκτυα και τους δικούς τους κώδικες επικοινωνίας. Πρέπει να τους ακούσουμε και να τους καταλάβουμε, όσο μπορούμε. Πιστεύω ότι οι νέες γενιές ενδιαφέρονται για την πολιτική, αλλά με τους δικούς τους όρους.
Θεωρείς ότι αυτά τα παιδιά θα πάνε να ψηφίσουν;
Ναι, νομίζω πως θα πάνε να ψηφίσουν στις επερχόμενες εκλογές για να φύγει αυτή η κυβέρνηση που έχει δημιουργήσει μια πνιγηρή ατμόσφαιρα για τους νέους, που τους στερεί δικαιώματα και απαντά μόνο με καταστολή στις κινητοποιήσεις τους, στα όνειρά τους. Σε κάθε περίπτωση, είναι ένα στοίχημα για την Αριστερά να εμπνεύσει τις νέες γενιές, ώστε να μην απέχουν από την πολιτική διαδικασία κι από τις εκλογές.
Η γνώση, το πανεπιστήμιο αστυνομεύονται;
Αστυνομία και πανεπιστήμιο είναι δύο ασύμβατοι όροι. Τα πανεπιστήμιά μας χρειάζονται οπωσδήποτε καλύτερη φύλαξη και ιδανικότερες συνθήκες για την προαγωγή της διδασκαλίας, της έρευνας, της επιστημονικής γνώσης. Πρέπει, όμως, να σκεφτόμαστε με όρους ελευθερίας και ακαδημαϊκότητας. Η μόνιμη παρουσία της αστυνομίας μέσα στο πανεπιστήμιο όχι μόνο δεν χρησιμεύει σε τίποτα, αλλά, αντιθέτως, βλάπτει σοβαρά τις ακαδημαϊκές ελευθερίες και την εκπαιδευτική διαδικασία.
Τι σκεφτόσουν όταν με τους φοιτητές σου σας περικύκλωναν τα ΜΑΤ; Όταν έβλεπες τα παιδιά χτυπημένα;
Είναι σκηνές αποτρόπαιες που όλοι θέλουμε να τις ξεχάσουμε και να μην τις ξαναζήσουμε ποτέ. Ντροπή και αίσχος στους ηθικούς και φυσικούς αυτουργούς αυτής της αυταρχικής, ανάλγητης απανθρωπίας. Τους αξίζει μόνο η χλεύη κάθε δημοκρατικού πολίτη αυτής της χώρας, ανεξαρτήτως αν είναι δεξιός, κεντρώος ή αριστερός.
Αν γυρίσουμε πάλι στο βιβλίο σου, διαπιστώνουμε ότι προτείνεις ζητήματα που ανοίγουν προοπτικές απελευθέρωσης στον άνθρωπο. Διάβαζα, όμως, τις προάλλες σε μια δημοσκόπηση ότι η Ακροδεξιά παίρνει μεγάλα ποσοστά, ειδικά στη Βόρεια Ελλάδα. Πώς συνδυάζονται αυτά;
Η Ακροδεξιά δυστυχώς ενισχύεται επικίνδυνα σε πολλές χώρες, και στην Ευρώπη και στην Αμερική. Στην Ελλάδα έχουμε αναβιώσεις νεοναζιστικών ομάδων και ακροδεξιούς μικρούς σχηματισμούς που φαίνεται να διεκδικούν ένα τμήμα από τη φθορά της κυβέρνησης Μητσοτάκη. Στη Βόρεια Ελλάδα υπάρχουν ιδιαιτερότητες, επειδή με αφορμή τη Συμφωνία των Πρεσπών μοιάζει να συγκροτήθηκε ένα ακροδεξιό κίνημα, ένα μείγμα εθνικισμού και χουλιγκανισμού, με τη συμβολή και παραεκκλησιαστικών οργανώσεων, που δεν αποκλείεται να αποκτήσει ανησυχητικές διαστάσεις. Δεν αρκεί να παρατηρούμε αυτά τα φαινόμενα. Οφείλουμε να δράσουμε, να πάμε στις υποβαθμισμένες γειτονιές και στα σχολεία, στα Επαγγελματικά Λύκεια, στα μέρη όπου εκκολάπτεται το αυγό του φιδιού, για να συζητήσουμε και να εξηγήσουμε στους νέους πως ο φασισμός είναι μια αρνητικότητα, μια δύναμη καταστροφής, ενώ εμείς διεκδικούμε τη θετικότητα, συμβάλλοντας στη δημιουργία μιας δύναμης υπέρ της ζωής και της αδελφοσύνης των ανθρώπων.
Βλέπουμε, επίσης, αυτή την περίοδο ότι συνταγματικά, ανθρώπινα δικαιώματα, όπως η ιδιωτικότητα, καταστρατηγούνται διαρκώς. Για ποια ποιότητα Δημοκρατίας μπορούμε να μιλάμε;
Οι υποκλοπές και οι παρακολουθήσεις, αυτό το μέγα σκάνδαλο του στενού πρωθυπουργικού κύκλου, κανονικά θα οδηγούσαν τον πρωθυπουργό σε παραίτηση. Βέβαια δεν μιλάμε για έναν φιλελεύθερο Ευρωπαίο πολιτικό, αλλά για ένα δεξιό πολιτικάντη τύπου δεκαετίας του 1950. Η Δημοκρατία στη χώρα μας βρίσκεται σε θανάσιμο κίνδυνο, ωστόσο η μητσοτακική ΕΥΠ και το Predator δεν θα καταφέρουν να την τελειώσουν. Υπάρχουν αστείρευτες δημοκρατικές δυνάμεις που αντιδρούν και αντιστέκονται, ώστε πολύ σύντομα, το αργότερο στις εκλογές, θα δοθεί η θεσμική απάντηση σε αυτή την εκτροπή από μια άλλη κυβέρνηση προοδευτικής πνοής.
Σ’ αυτήν ειδικά την περίοδο πολλαπλών κρίσεων, ενεργειακής, κρίσης πληθωρισμού, αλλά και φόβου, και με έναν πόλεμο στην Ευρώπη να συνθέτουν ένα εντελώς δυστοπικό κοκτέιλ, μπορεί να δώσει απαντήσεις ή και λύσεις η φιλοσοφία;
Η φιλοσοφία μπορεί να συμβάλει στην καλύτερη ανάλυση, αντίληψη και κατανόηση των προβλημάτων. Δυστυχώς, δεν μπορεί να δώσει λύσεις, ούτε καν έτοιμες απαντήσεις. Οι απαντήσεις δίνονται από κοινού, μέσα από ένα είδος «γενικής διάνοιας», όταν προσπαθούμε να σκεφτούμε πολλοί μαζί τα προβλήματα, και κατόπιν οι λύσεις προκύπτουν από τη συλλογική δράση όλων μας, των πολιτών, του λαού, του πλήθους, των πολλών ανθρώπων.
«Οσα είπαμε παλιά ισχύουν». Μ’ αυτόν τον στίχο του Μάρκου Μέσκου κλείνεις τα προλεγόμενα του βιβλίου. Χωράει και η ποίηση στο βιβλίο σου;
Πρόκειται για έναν υπέροχο στίχο του αγαπημένου ποιητή και φίλου Μάρκου Μέσκου, που μας λείπει πολύ, αφού σε λίγες μέρες συμπληρώνονται τέσσερα χρόνια από τον θάνατό του. Η ζωή αλλάζει δίχως να κοιτάζει τη δική μας μελαγχολία, αλλά πάντα έρχεται η ώρα ν’ αποφασίσεις με ποιους θα πας και ποιους θ’ αφήσεις, και τότε όσα είπαμε παλιά ισχύουν, παρ’ όλο που ορισμένοι γνωστοί και φίλοι πασχίζουν να τα ξεχάσουν ή να τα διαγράψουν, ακυρώνοντας το παρελθόν τους και τον εαυτό τους. Όσα είπαμε παλιά ισχύουν και σήμερα: εννοώ την πίστη σε αριστερές αξίες και ιδανικά, τη δέσμευση να αγωνιζόμαστε για έναν καλύτερο κόσμο, που είναι εφικτός, για μια κοινωνία με δικαιοσύνη, ανθρωπιά και αλληλεγγύη, για τον σοσιαλισμό με ελευθερία και Δημοκρατία, για ένα πιο φωτεινό μέλλον.
