Το 2017, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, οι δύο σολίστες του πιάνου είχαν παίξει ένα πρόγραμμα με έργα των Dave Brubeck («Points on jazz»), George Gershwin (παραλλαγές στο «Porgy & Bess»), το «West side story» του Leonard Bernstein και έργα των Ελλήνων συνθετών Βασίλη Μπακόπουλου, Κώστα Γρηγορέα, Παναγιώτη Θεοδοσίου και Ιάσονα Αντωνιάδη.
Φέτος, στις 22 Νοεμβρίου του 2022 Αγραφιώτη και Κοντραφούρης συναντιούνται και πάλι, μοιραζόμενοι την αγάπη για τους ήχους και ένα κοινό μουσικό λεξιλόγιο. Η έκπληξη δεν είναι ότι μια κλασική πιανίστρια παίζει μαζί με έναν τζαζίστα, εφόσον ανάμεσά τους υπάρχουν καθαροί κανόνες. Κάθε φορά που παίζουν το μουσικό προϊόν τους είναι φρέσκο. Κάτι που θα συμβεί και στη νέα τους συναυλία στην αίθουσα «Δημήτρης Μητρόπουλος». Το επίτευγμά τους είναι ότι τίποτα δεν μειώνει τις δυνατότητες επικοινωνίας τους. Όσα θέλουν να επιτύχουν τα δοκιμάζουν εντελώς φυσικά πάνω σε μία παρτιτούρα. Ανοιχτοί κι οι δυο στα δύο αντίστοιχα μουσικά τους ρεύματα, η Έφη και ο Γιώργος κατάλαβαν ότι η μουσική τους έχει διαστάσεις, όπως όλα τα φυσικά φαινόμενα.
Αντιθέσεις
Οι δύο σολίστες μπορούν και ξέρουν πώς να περιορίζουν την ένταση στο πιο σωστό σημείο. Συνεννοούνται αρμονικά, βλέποντας ό,τι τους ζητάει ο συνθέτης πάνω στο χαρτί, στις παρτιτούρες. Για να γίνει αυτό, επιδιώκουν να υπάρχει αισθητική ομόνοια, να συμφωνούν απόλυτα ο ένας με τον άλλο. Διαλέγουν έργα ούτε αποκλειστικά από τον χώρο της τζαζ αλλά ούτε μόνο από την κλασική. Έργα όπως το «Souvenirs» του Samuel Barber, στα οποία ανακαλύπτουν πολλά κοινά πεδία. Τα μέρη τους, με τίτλο «Blues», «Valse», «Hesitation tango» ή «Pas des deux», κινούνται στο μεταίχμιο - χωρίς ποτέ να κινδυνέψουν οι ερμηνευτές τους να πέσουν απ’ τη μία ή την άλλη μουσική πλευρά.
«Το να παίζεις τζαζ και σύγχρονη κλασική μουσική έχει πολλές παραμέτρους υψηλής δυσκολίας στον ήχο και στην τεχνική για να ολοκληρωθεί η αφήγηση. Δύο άνθρωποι, δύο μουσικοί που προέρχονται από διαφορετικά πεδία της μουσικής, οφείλουν να πλησιάζουν ο ένας τον άλλο από διαφορετικές οδούς, για να φτάσουν τελικά σ’ ένα κοινό πεδίο συνάντησης» λέει η Έφη Αγραφιώτη. Και καταλήγει: «Η συνάντηση των δύο μουσικών ειδών, αποδεικνύει -μπανάλ, αλλά αληθινό- ότι η μουσική είναι μία».
«Το crossover αυτό είναι εύκολο. Δύσκολο μουσικά, αλλά σαν διαδικασία πολύ ευχάριστο» λέει χαμογελώντας ο Γιώργος. Και η Έφη συμπληρώνει: «Έχει να κάνει με τους χαρακτήρες μας, γιατί νιώθουμε εμείς καλά μεταξύ μας». «Υπάρχουν μουσικοί που παίζουν λίγο, γιατί είναι πολύ δύσκολο να συνεργαστείς μαζί τους» αναλογίζεται εκείνος. «Η μουσική, όμως, είναι ο πρωταγωνιστής, όχι ο μουσικός. Σήμερα όλοι οι τζαζ πιανίστες θέλουν να κάνουν κλασικές σπουδές και οι κλασικοί να ξέρουν τι συμβαίνει στην τζαζ».
Ανάμεσα στην τζαζ και στην κλασική
Η μουσική του 20ού αιώνα σε αφήνει ελεύθερο να παραλλάξεις ένα έργο, να δημιουργήσεις, ακόμα και να αυτοσχεδιάσεις. Έχει αυτή την ελευθερία μέσα της, που ο συνθέτης της συχνά επιδίωκε. Από τη φύση της, όμως, η κλασική μουσική είναι πιο συντηρητική, πιο συγκεκριμένη, έχει πιο αυστηρές εντολές.
Η τζαζ, από την αρχή, ενέπνευσε τους κλασικούς συνθέτες να μπολιάσουν συμφωνικά έργα τους με την ενέργεια, τη ζωντάνια, τον αυθορμητισμό της. Και ήταν όχι μόνο Αμερικανοί, όπως ο Gershwin, αλλά και Ευρωπαίοι, όπως ο Darius Milhaud στη δική του «Δημιουργία του κόσμου» το 1923.
Η συνάντηση αυτή απαιτεί ο μουσικός να κατανοήσει και να απορροφήσει την πολυπλοκότητα της κλασικής μουσικής και την -όχι λιγότερο απαιτητική- πειθαρχία της τζαζ, η οποία στηρίζεται στον αυτοσχεδιασμό και στην έμπνευση της στιγμής. Σε κάθε διασταύρωση των δύο αυτών μουσικών το αποτέλεσμα είναι ένα σαγηνευτικό μείγμα ρυθμού και μελωδίας. Πριν λίγα χρόνια ένας κριτικός, μιλώντας για το χάσμα μεταξύ κλασικής μουσικής και pop, έλεγε ότι η τζαζ, η θεωρούμενη κάποτε ως ο «μέγας εχθρός που απειλούσε τη δομή της μουσικής», σήμερα είναι αξιοσέβαστη, ως «ένα είδος πρώτης ξαδέλφης της σοβαρής μουσικής, που προτιμάει να ζει ξέχωρα».
Η τζαζ και η παρτιτούρα
Οι κλασικοί μουσικοί συνήθως διαβάζουν από μία παρτιτούρα. Οι μουσικοί της τζαζ προτιμούν την ελεύθερη απόδοση μιας σύνθεσης από το American Songbook αυτοσχεδιάζοντας. Οι καλλιτέχνες της τζαζ οικογένειας μελετούν σκληρά. Το γραπτό ή το άγραφο κείμενο δεν είναι κριτήριο, αυτό είναι βέβαιο.
«Ο Γιώργος Κοντραφούρης παίζει κι από παρτιτούρα. Και μάλιστα, πολύ δύσκολα τεχνικά και μουσικά έργα. Με χαρά διαπιστώνω την απενοχοποίηση που κατάφεραν οι νέες γενιές σχετικά με το πόσο πιο σημαντικό είναι το ένα είδος απέναντι στο άλλο. Πολλά νέα παιδιά τα καταφέρνουν θαυμάσια και στα δύο. Δεν αναφέρομαι μόνο στη χώρα μας, αλλά και εδώ είναι πλέον ορατό» έγραφε πρόσφατα η πάντα εύστοχη κυρία του πιάνου Έφη Αγραφιώτη.
Με τα λόγια των ειδικών
Ο κλασικός πιανίστας Alexis Weissenberg, που έγραψε και πολλή μουσική σε τζαζ στιλ και ηχόχρωμα, έλεγε κάτι που έχει πολλές ελκυστικές παραμέτρους υπέρ του συνδυασμού της τζαζ με το κλασικό στοιχείο: «Η τζαζ είναι μια πολύ κλασική έκφραση, αλλά η κλασική μουσική για πλήθος συνθετών και εποχών υπήρξε ο “τζαζ” δρόμος τους».
Ο Friedrich Gulda, προσωπικότητα ιδιαίτερα σημαντική για τις προσπάθειές του να κάνει διαφορετικά πράγματα ως κλασικός ή τζαζ πιανίστας, είχε πει σε μία συνέντευξή του: «Δεν είναι τυχαίο ότι οι περισσότεροι κλασικοί σολίστ λατρεύουν ν’ ακούν τζαζ μουσική, αλλά και οι συνθέτες του 20ού αιώνα τη μελέτησαν στη μαθητική και στην επαγγελματική πορεία τους».
Ο βραχύβιος δεξιοτέχνης τζαζ πιανίστας Michel Petrucciani είχε πει: «Όλα όσα φτάνουν με τη μουσική στην πηγή του ανθρώπινου συναισθήματος είναι πολύ όμορφα, γι’ αυτό φτάνουν! Για να μιλήσεις εσύ, ο μουσικός, με όλα αυτά τα ανεξερεύνητα ποτάμια αρμονιών, λάβε υπ’ όψιν σου ότι μπορεί μια ζωή να αποδειχτεί ελάχιστη για να μάθεις πώς να βρίσκεις τον δρόμο για την πηγή. Τι είναι κανόνας και τι είναι ελεύθερη έκφραση για ν’ αποκτήσεις την τεχνική του ήχου που χρειάζεσαι για να εκφράσεις με τη δική σου φωνή, τη δική σου ψυχή, πριν αναζητήσεις την ψυχή των ακροατών. Υπομονή, αφιέρωση, αλλά και σεβασμός, λοιπόν!».
«Ένα αιώνιο ιδανικό μουσικό ζευγάρι» είχε πει για τη συνάντηση της τζαζ με την κλασική μουσική ο πληθωρικός, δεξιοτέχνης πιανίστας Oscar Peterson. Ο ένας, της τζαζ, μαθαίνει απ’ τον άλλο, της κλασικής. Και στα δύο μουσικά είδη υπάρχουν κανόνες. Οι αυτοσχεδιασμοί, οι «παραλλαγές» τους πρέπει να είναι αυστηρά προσδιορισμένοι.
Και ο λόγος πάλι στην Έφη: «Για το δικό μας ανσάμπλ, η κλασική μουσική οφείλει να πετύχει κάποιες υπερβάσεις κανόνων, που αφορούν την αφήγηση. Ζητάει, επίσης, τον αυτοέλεγχο του τζαζ μουσικού, ώστε να μην επηρεάζεται αυτόβουλα η σύζευξη των αρμονικών δεδομένων. Αυτά, όμως, για έναν μουσικό που ξέρει να συνεργάζεται είναι αυτονόητα, πρακτικά πράγματα». «Θα προσθέσω, όμως, πόσον ενθουσιασμό εισπράττει ο κλασικός πιανίστας από την επαφή με τους τρόπους του τζαζ ύφους. Ανακαλύπτει άλλες πλευρές των ήχων μέσα από μικρές -αλλά και σημαντικές- διαφοροποιήσεις από τη γνώριμη γραπτή γλώσσα. Ένα όγδοο και ένα τέταρτο μπορούν εμπειρικά -αν και δεν συνηγορεί η γραφή στο πεντάγραμμο- να ακουστούν σαν τρία δέκατα έκτα ή τρία όγδοα. Μια cadenza μπορεί να είναι ελεύθερη, αν και γραμμένη».
Μια μικρή-μεγάλη ιστορία
Στη Νέα Ορλεάνη των αρχών του 20ού αιώνα, την πιο σημαντική πόλη στη γέννηση της τζαζ και του ragtime του 19ου αιώνα, οι επιδράσεις της κλασικής μουσικής πολλαπλασιάστηκαν. Τα όργανα της κλασικής άρχισαν να χρησιμοποιούνται πλέον και στην τζαζ, και αρκετοί μουσικοί σπούδαζαν σε κλασικά ωδεία, προτού τελικά ασχοληθούν αποκλειστικά με την τζαζ. Κάποιοι από τους πιο φημισμένους μουσικούς της τζαζ χρησιμοποίησαν ορχήστρες κλασικής μουσικής στις ηχογραφήσεις τους, όπως ο «Bird» Τσάρλι Πάρκερ στο άλμπουμ «Charlie Parker with strings» του 1950. Το παράδειγμά του ακολούθησαν πολλοί.
Παράλληλα, κλασικοί συνθέτες, όπως ο Ραβέλ στο «Piano Concerto in G major», ο Σοστακόβιτς («Suite for jazz orchestra») και ο Στραβίνσκι («Piano-rag music»), έχουν συνθέσει έργα επηρεασμένα από την τζαζ, με το «Rhapsody in blue” του George Gershwin να αποτελεί το πιο γνωστό παράδειγμα, ενώ ο Στραβίνσκι συνέθεσε το “Ebony concerto” ειδικά για τηn big band του κλαρινετίστα Woody Herman.
Μια ματιά στο πρόγραμμα
Το πρόγραμμα της βραδιάς της Τρίτης 22 Νοεμβρίου στο Μέγαρο Μουσικής της Αθήνας περιλαμβάνει δύο ελληνικά έργα, δύο παλιών αδελφικών φίλων. Ο Βαγγέλης Παπαθανασίου είχε διασκευάσει τον «Πυρρίχιο χορό» του για δύο πιάνα και είχε πει: «Θα λέτε όταν το παίζετε ότι το έκανα για την Έφη και τον Γιώργο». Πρόκειται για ένα έργο διόλου απλό και λιτό, μάλλον το αντίθετο. Οι μουσικές και οι τεχνικές απαιτήσεις του είναι πολλές. «Είναι ένας συμβολικός τρόπος να τον αποχαιρετήσουμε μαζί με το κοινό μας στις 22 του Νοέμβρη».
Δίπλα στο έργο αυτό, μια σύνθεση του Βασίλη Μπακόπουλου, παλιού κιθαρίστα και φίλου του Βαγγέλη από την εποχή των Forminx. Επίσης, συνθέσεις των Scott Joplin, Dave Brubeck, Leonard Bernstein, Alexander Tsfasman, του πρώτου Ρώσου που έπαιξε το 1928 τζαζ στη Ρωσία. «Ακόμα, θα κεράσουμε το κοινό μας με το “Summertime” του Gershwin, ως αυτοσχεδιασμό για δύο, αλλά θα παίξουμε και μια κίνηση για δύο πιάνα του Philip Glass» μας υπόσχεται η Έφη Αγραφιώτη.
Επιμέλεια: Μαρώ Καβαλιέρου
