Η μνήμη του΄21 συρρικνώθηκε μεθοδικά από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους. Σε γραφικές φιέστες για ολίγους και εκλεκτούς που οργάνωσε και φέτος η παρούσα κυβέρνηση και σε ομαδικές εκθέσεις που, στην πλειοψηφία τους, περιόρισαν το οικουμενικό μήνυμα τού Αγώνα Ανεξαρτησίας των διαφορετικών εθνοτήτων ενάντια στο δεσποτικό, φεουδαλικό σύστημα εξουσίας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε στερεότυπες αναπαραγωγές ή μεταπλάσεις αγιοποιημένων, εκ των υστέρων, ηρώων. Που σφράγισαν τα μαθητικά μας χρόνια με την αισθητικοποίηση της «ιδεολογικής χρήσης της Ιστορίας».
Έσβησαν το εμποτισμένο από τις διαφωτιστικές αξίες της Γαλλικής Επανάστασης, νεωτερικό όραμα της ελευθερίας διανοούμενων όπως ο Ρήγας, ο Βύρωνας αλλά και οι εμπνευσμένοι από αυτό επώνυμοι αλλά και ανώνυμοι μαχητές του. Έπνιξαν την αρχική αντίθεση των εντολοδόχων της Υψηλής Πύλης, πατριαρχών και προκρίτων, τις εγγενείς, ταξικές αντιφάσεις του, στο κατασκευασμένο, μεταφυσικό αφήγημα της «Παλιγγενεσίας» ενός ελληνορθόδοξου Έθνους.
Οι «Μορφές του ΄21» που παρουσιάζει ο εικαστικός Γιάννης Ψυχοπαίδης στο Μουσείο Μπενάκη, στην οδό Πειραιώς, αποτελούν, θα έλεγα, ένα κορυφαίο σημείο της διαχρονικής του ενασχόλησης με τη νεοελληνική Ιστορία. Όπου, με βάση τις πηγές πάντα, προβαίνει στην «επανερμηνεία του παρελθόντος μέσα στο παρόν». Φανερώνει στον θεατή της, σε δυο φρίζες, γνωστά, επώνυμα, και άγνωστα, ανώνυμα πρόσωπα ως προσωπικότητες. Ως σύνολα δηλαδή των πνευματικών τους και των ψυχικών τους χαρακτηριστικών.
Γιατί «Ζωή υπάρχει μόνο στην προσωπικότητα», καθώς έγραφε το 1809 ο γερμανός φιλόσοφος Σέλλιγκ, στο σημαίνον για την πορεία του γερμανικού ιδεαλισμού έργο του «Έρευνες για την ουσία της ανθρώπινης ελευθερίας». Αυτήν ανιχνεύει ο Ψυχοπαίδης. Τον φέρνει αντιμέτωπο στην πρώτη με τις φυσιογνωμίες τους, τις αποτυπωμένες με βαθιές, νευρώδεις χαρακιές πάνω στις πλάκες του πλάγιου ξύλου και καλυμμένες με σινική μελάνη, που αναδεικνύονται μέσα στα λευκά διάκενα. Εστιάζει το βλέμμα του στις αγωνιώδεις ρυτίδες, στα μεγάλα, ονειροπόλα μάτια, τις τρυφερές, στρογγυλεμένες παρειές και τους κυματιζόμενους βοστρύχους, τα σφιγμένα, σχηματισμένα σε ένα σχεδόν ανεπαίσθητο χαμόγελο ή σε μια κατωφερή έκφραση της απογοήτευσης χείλη. Προβάλλει στον απέναντι τοίχο, πάνω στη ζωγραφική του επιφάνεια, τους αγωνιστές, συχνά, αντίστροφα από ό,τι στα χαρακτικά του.
Με τα ιδιαίτερά τους γνωρίσματα να αναδύονται μπροστά από επίπεδες χρωματικές λωρίδες που διαχέονται και φωτίζουν τις μορφές μέσα στις αυλακιές που δημιουργούν γύρω τους οι παχιές, ορμητικές κηλίδες. Αυτές που εξελίσσουν το μετα-ιμπρεσιονιστικό ιδίωμά του Ψυχοπαίδη σε μια χειρονομιακή, θα τολμούσα να την αποκαλέσω, γραφή. Να δίνουν έτσι την αίσθηση των τυπωμάτων της πρώτης φρίζας. Παραθέτει ανάμεσά τους, πάνω σε λευκά πάνελ, τον λόγο. Τις μαρτυρίες των συντελεστών, που μιλούν με μια γλώσσα λιτή και άμεση για τα αίτια της δικής τους προσωπικής και συνάμα βαθιά πολιτικής εμπλοκής στη μάχη για την ελευθερία. Που υπογραμμίζουν τη σύνθετη, πολυπολιτισμική ταυτότητα, τη διατυπωμένη πλαστικά στις εικόνες τους με τις καλυμμένες με τουρμπάνια, φέσια, μανδήλες ή ακάλυπτες κεφαλές, τα φυσεκλίκια ή τις ευρωπαϊκές ενδυμασίες που διακρίνονται στο μέρος του θώρακα και του λαιμού.
Αποκαλύπτουν το ψευδεπίγραφο μήνυμα της βεβιασμένης ομογενοποίησής της. Αναρτά στο βάθος τα χαρακτικά και ζωγραφικά πορτραίτα του νεαρού φιλέλληνα, ποιητή λόρδου Βύρωνα. Τα μορφώνει με μιαν αισθαντικότητα που δείχνει μέσα από αλλεπάλληλες ομιχλώδεις πινελιές και τις δυναμικές οριζόντιες, κάθετες ή καμπύλες κοφτερές γραμμές την αμφισημία του. Ενός πολίτη του κόσμου που στήριξε με πάθος ρομαντικό τον Αγώνα για την Ανεξαρτησία και προέβλεψε με μιαν τρομερή οξύνοια τις εμφύλιες διαμάχες που θα οδηγούσαν το νεοσύστατο κράτος σε νέες, αέναες εξαρτήσεις. Διαρρηγνύει με την καλλιτεχνική του πράξη, ως πολίτης του κόσμου, τον «μύθο του ’21» πλάθοντας το ανθρώπινο, τραυματισμένο βαθιά και κερματισμένο μέχρι σήμερα πρόσωπό του.
Επαναδιατυπώνει με τα μέσα της τέχνης του το καίριο, σήμερα όσο ποτέ, αίτημα των αγωνιστών για ελευθερία, ισότητα, αδελφότητα και το συσχετίζει με το ζητούμενο της ταυτότητας και συνάμα της αυτοσυνειδησίας. Σήμεραν όπου νέοι άνθρωποι εκτελούνται εν ψυχρώ από ανεκπαίδευτα «όργανα της τάξης και της ασφάλειας». Γιατί αντιμετωπίζονται από την πολιτεία αλλά και από την ίδια τη βυθισμένη στον ζόφο της ανασφάλειας και μιας φασίζουσας και ρατσιστικής νοοτροπίας κοινωνία ως «παιδιά ενός κατώτερου θεού».
Info: Γιάννης Ψυχοπαίδης. «Μορφές του ’21», ζωγραφική, χαρακτική, σχέδια
Μουσείο Μπενάκη, Πειραιώς 138 και Ανδρονίκου
Διάρκεια έκθεσης: 15 Ιουλίου - 30 Οκτωβρίου 2021
Ώρες λειτουργίας: Τρ./Τετ./Πεμ./Κυρ. 10.00-18.00, Σαβ. 10.00-22.00
