Από νωρίς η Μάρω Δούκα έχει προειδοποιήσει ότι «το δίκιο είναι ζόρικο πολύ». Με το ξέσπασμα του ελληνικού #MeToo διαπιστώσαμε πόσο βαθιά κρυμμένο είναι το δίκιο πίσω από θέσεις εξουσίας, από φωτεινές ταμπέλες του θεάματος ή μετάλλια διεθνών αθλητικών διοργανώσεων. Και ποιος ξέρει πού αλλού ακόμα. Καταλάβαμε επίσης καλά πόσο δυσανεκτικό είναι ένα κομμάτι της κοινωνίας μας απέναντι στη διαφορετική σεξουαλική ταυτότητα. Η Μαρίνα Γαλανού έχει δώσει και δίνει καθημερινά μεγάλες μάχες γι’ αυτό το δίκιο. Για την ίδια, άλλωστε, «γυναίκα σημαίνει διαρκής αγώνας...».
Γυναίκα με τσαγανό και μπέσα, επίμονη και δυναμική, εκλεγμένη ομόφωνα πρόεδρος του Σωματείου Υποστήριξης Διεμφυλικών, η ίδια γνωρίζει καλά τις αγωνίες των μελών της τρανσέξουαλ κοινότητας στη χώρα μας και διεθνώς. Γνωρίζει τι σημαίνει η φράση της ότι πίσω από την καθημερινότητα ενός τρανς ατόμου κρύβεται «μια ζωή στα όρια». Γι’ αυτή τη «ζωή στα όρια», για το δίκιο και πολλά ακόμα συζητάμε μαζί της σήμερα, παραμονή της Παγκόσμιας Ημέρας της Γυναίκας και ενώ οι καταγγελίες για σεξουαλική και κάθε μορφής βίας συνεχίζονται.
Δύσκολο να είσαι γυναίκα; Είναι βαρύ το φορτίο που κουβαλάμε;
Όταν έρχεται στη ζωή ένα βρέφος, δεν έχει αντίληψη του φύλου. Αποδίδεται σ’ αυτό ένα φύλο σύμφωνα με τα γεννητικά του όργανα. Μεγαλώνοντας αρχίζει να συνειδητοποιεί δύο πράγματα: τις έμφυλες απαιτήσεις που συνδέονται με το φύλο που καταγράφηκε κατά τη γέννηση (να το πούμε απλά δηλαδή, τις αρμόζουσες νόρμες με τις οποίες συμπεριφέρεται ένας άνθρωπος σύμφωνα με το φύλο αυτό, ότι δηλαδή τα αγόρια πρέπει να συμπεριφέρονται έτσι, τα κορίτσια διαφορετικά), και το δεύτερο, το πώς αντιλαμβάνεται το ίδιο το πρόσωπο το φύλο του, πώς τοποθετείται απέναντι σ’ αυτό. Κατ’ αρχάς θα απαντούσα ότι συχνά γίνεται δύσκολο να σου φοράνε ένα «κοστούμι», αυτό των έμφυλων συμπεριφορών και ρόλων, κι αυτό γιατί το κοστούμι κουβαλάει στερεότυπα, π.χ. στα κορίτσια αρμόζει το ροζ, στα αγόρια το μπλε, στα αγόρια η τάδε συμπεριφορά, στα κορίτσια η δείνα. Είναι το κυρίαρχο διμερές πρότυπο για τα φύλα που συμπιέζει συχνά ανθρώπους σε στενά παπούτσια και βρίσκει ισχύ σε ανθρώπους όλων των φύλων. Υπό αυτό το κυρίαρχο διμερές πρίσμα για τα φύλα, οι αιώνες που έχουν περάσει για την ανθρωπότητα έχουν επιφυλάξει συγκεκριμένο ρόλο για τις γυναίκες που συνδέεται κοντολογίς με σεξιστικές αντιλήψεις: ότι το ένα από τα δύο κυρίαρχα φύλα θεωρείται από κάποιους βιολογικά, ηθικά, διανοητικά και κοινωνικά υποδεέστερο του άλλου, επιτρέποντας, αποσιωπώντας ή και θεσμοθετώντας συστηματικές διακρίσεις, αρνητικές ή φοβικές κρίσεις, ακόμη και βία. Οι γυναίκες συχνά έρχονται αντιμέτωπες με όλα αυτό το πλέγμα συμπεριφορών και προκαταλήψεων, ακόμη και σήμερα, και παρ’ ότι οι κοινωνίες μας έχουν προχωρήσει, και αναμφίβολα γίνεται βαρύ.
Φαντάζομαι πως είναι ακόμα πιο δύσκολο να είσαι τρανς άτομο. Έχετε πει ότι η καθημερινότητα ενός τρανς ατόμου είναι «μια ζωή στα όρια». Πώς είναι αυτή η ζωή, αυτή η καθημερινότητα;
Για τα τρανς άτομα γίνεται ακόμη πιο δύσκολο, καθώς έρχονται σε σύγκρουση όσα περιέγραψα προ ολίγου: οι έμφυλες απαιτήσεις και στερεότυπα που συνδέονται με το φύλο που καταγράφηκε κατά τη γέννηση συγκρούονται -επιπλέον- με τον τρόπο που ένα τρανς άτομο αντιλαμβάνεται και τοποθετείται απέναντι στο φύλο του. Αυτό, όπως οι περισσότερες σύγχρονες επιστημονικές έρευνες συμφωνούν, συμβαίνει σε πολύ νεαρή ηλικία, ανάμεσα στα 3 με 7 έτη. Είναι η ηλικία που ένα παιδί αρχίζει και έχει πλήρη αντίληψη του εσωτερικού τρόπου αντίληψης του φύλου του, της ταυτότητας φύλου, και στα τρανς άτομα συμβαίνει να βρίσκεται σε αντίθεση με το φύλο που καταγράφηκε κατά τη γέννηση. Αυτό αρχικά δημιουργεί στο ίδιο το παιδί ερωτήματα σχετικά με το αν συμβαίνει κάτι «λάθος» μ’ αυτό, όχι αν συμβαίνει κάτι λάθος με τον περίγυρό του, και, συνειδητοποιώντας επιπλέον τις έμφυλες απαιτήσεις και στερεότυπα, συμπιέζεται ακόμη περισσότερο, ενώ παράλληλα προσπαθεί να βρει ένα διέξοδο έκφρασης, καθώς το φύλο στις κοινωνίες μας είναι θεμελιώδες χαρακτηριστικό.
Αντιμετωπίζει, από παιδί ακόμη και στη συνέχεια στην εφηβεία, προβλήματα στην οικογένεια που έχουν να κάνουν με την αποδοχή ή όχι της ταυτότητας, αλλά και στη συνέχεια στο σχολείο, όπου οι μαρτυρίες για μπούλινγκ, ακόμη και βία, είναι πολλές, ενώ η ενηλικίωση επιφυλάσσει περιορισμένη πρόσβαση και αποκλεισμούς στον χώρο της εργασίας (ας σκεφτούμε πόσα τρανς άτομα έχουμε συναντήσει στην καθημερινότητά μας να εργάζονται σε κάποια υπηρεσία, ιδιωτική ή δημόσια) και συνεπακόλουθα δίχως κοινωνική ασφάλιση και πρόνοια, με δυσκολίες πρόσβασης στον χώρο της Υγείας. Είναι πραγματικά μια ζωή στα όρια, ιδιαίτερα για τις γενιές μεγαλύτερων ηλικιών, που βίωσαν και σε έναν βαθμό εξακολουθούν να βιώνουν αποκλεισμούς ή εμπόδια που ορθώνονται μπροστά τους για έναν και μόνο λόγο: για την ταυτότητά τους.
Ένας σπουδαίος ποιητής, ο Ίβαν Γκολ, έχει γράψει τον συγκλονιστικό στίχο «Το κορμί μου μεγάλωσε με ξεπέρασε / Απλώνεται απ’ την αυγή ως το λυκόφως / σκεπάζει όλη τη γη». Αναρωτιέμαι πώς είναι για αρκετά χρόνια να ζει ένας άνθρωπος σε ένα ξένο κορμί, γυναικείο ή αντρικό. Είναι κι αυτό ένα τραύμα; Εσύ πώς ένιωθες στο ξένο κορμί; Πώς νιώθεις το σώμα σου;
Πράγματι, όμορφος στίχος, δεν θα έλεγα όμως ότι μπορεί να περιγράψει με ασφάλεια τα τρανς άτομα. Υπάρχουν πολλές εμπειρίες τρανς ταυτοτήτων και σίγουρα δεν ταιριάζουν όλα τα πόδια στο ίδιο παπούτσι. Υπάρχουν πράγματι καταγεγραμμένες εμπειρίες τρανς ανθρώπων που δηλώνουν ότι αισθάνονται ότι ζουν σε ξένο κορμί. Η αλήθεια είναι ότι τουλάχιστον στην παιδική ή εφηβική ηλικία οι περισσότεροι τρανς άνθρωποι το αισθάνονται αυτό, προσωπικά, όμως, δεν είμαι καθόλου πεπεισμένη ότι αυτό συμβαίνει γιατί πράγματι υπάρχει αυτή η αίσθηση και κατατείνω -και σ’ αυτό κατατείνουν οι περισσότερες σύγχρονες έρευνες- ότι αυτό συμβαίνει διότι τα τρανς άτομα αντιμετωπίζουν από την παιδική ηλικία κιόλας ένα απίστευτο τείχος αρνητικών συμπεριφορών, που συχνά τα κάνει να νιώθουν ενοχές ότι ζουν σε ένα «λάθος» σώμα, αυτοενοχοποιούνται. Αυτό είναι κατά τη γνώμη μου το πραγματικό τραύμα. Εγώ προσωπικά δεν νιώθω ότι ζω σε ξένο σώμα, ούτε ότι συμβαίνει κάτι «λάθος» σε σχέση με το φύλο μου. Το φύλο μου δεν έχει σχέση με τον καβάλο μου, να το πω λαϊκά.
Υπάρχει διαφοροποίηση ανάμεσα στην τρανς γυναίκα και τον τρανς άντρα;
Ουσιαστικές διαφορές δεν υπάρχουν. Ασφαλώς και υπάρχουν ιδιαιτερότητες, αλλά η εμπειρία είναι κοινή. Πέρα όμως από τις τρανς γυναίκες και τους τρανς άντρες, υπάρχουν και τα τρανς άτομα που αισθάνονται ότι δεν ανήκουν καθόλου στο κυρίαρχο έμφυλο δίπολο και ασφυκτιούν μ’ αυτό. Αναφέρομαι στα μη δυαδικά (nonbinary) άτομα που σε άλλες χώρες έχουν ήδη κατακτήσει δικαιώματα, ενώ στη χώρα μας απολύτως τίποτα.
Από την ταινία «Danish girl», που καταγράφει την ιστορία ενός από τους πρώτους διεμφυλικούς που προχώρησαν σε επαναπροσδιορισμό φύλου, στη Δανία του 1920 μέχρι τη «Στρέλλα», που αποτυπώνει τη σχέση μιας 25χρονης τρανς στην Ελλάδα του 2009, πόση απόσταση έχει διανυθεί και σε ό,τι αφορά τα ίδια τα τρανς άτομα αλλά και σε ό,τι αφορά τις κοινωνίες και τις πολιτικές απέναντί τους;
Σίγουρα δεν βρισκόμαστε στην εποχή της Lily Elbe και στο 1920. Έχουμε διανύσει πολύ δρόμο από τότε. Πλέον υπάρχουν νομοθεσίες που κατοχυρώνουν έστω στοιχειώδη δικαιώματα για τους τρανς ανθρώπους (νομοθεσίες νομικής αναγνώρισης ταυτότητας φύλου, νομοθεσίες απαγόρευσης των διακρίσεων και άλλες), μολαταύτα αφενός μεν αυτές οι νομοθεσίες και πολιτικές είναι ημιτελείς και προβληματικές, αφετέρου χρειάζεται ακόμη πολύς δρόμος ώστε να αρθούν και πολιτικά και κοινωνικά οι συνθήκες και οι αιτίες που δημιουργούν τα στερεότυπα, τις προκαταλήψεις και τις διακρίσεις.
Πώς σπάει η στερεοτυπική αντίληψη που έχει η κοινωνία για τους τρανς;
Καθόλου εύκολα. Χρειάζεται συνεχής, διαρκής κινητοποίηση όλων των δυνάμεων που έχουν τη συναντίληψη ότι δεν μας αξίζουν κοινωνίες που κάποιοι θεωρούνται λιγότερο άνθρωποι από τους υπόλοιπους λόγω κάποιου χαρακτηριστικού τους, εν προκειμένω λόγω της ταυτότητας φύλου τους. Οι νομοθεσίες, πέραν του ότι ρυθμίζουν πρακτικά ζητήματα και χρειάζονται βελτίωση, έχουν και παιδευτικό χαρακτήρα - δίνουν το περίγραμμα σε μια δημοκρατική κοινωνία τι επιτρέπεται και τι όχι, τι είναι αποδεκτό και τι όχι. Επίσης, υπάρχει η αναγκαιότητα η Πολιτεία να λάβει θετικά μέτρα, ας πούμε, στον χώρο της εργασίας, καθώς τα τρανς άτομα βιώνουν αποκλεισμούς. Να επιδοτήσει θέσεις εργασίας και άλλα θετικά μέτρα, ώστε και βοηθήσει πρακτικά τα ίδια τα άτομα, αλλά και να δώσει ένα μήνυμα στην κοινωνία ότι δεν είμαστε ελέφαντες και πρέπει και οι τρανς να έχουν μια εργασία στο φως της ημέρας. Και σπάει με συνεχείς δράσεις ενημέρωσης σε όλα τα πεδία: σε εκπαιδευτικούς, σε εργαζόμενους σε υπηρεσίες Υγείας, σε δικαστές, σε αστυνομικούς. Παντού.
Ποιες σκέψεις κάνατε όταν άρχισε να ξετυλίγεται το ελληνικό #MeToo;
Επιτέλους: αυτή ήταν η πρώτη σκέψη. Επιτέλους βγαίνουμε απ’ τα καβούκια μας. Οι έρευνες και τα στατιστικά που υπάρχουν τόσα χρόνια για την έμφυλη βία και την ενδοοικογενειακή βία βοούσαν. Έγινε μια αρχή, πολύ αργοπορημένα, αλλά έστω έγινε και πρέπει να επιμείνουμε να σπάσει αυτό το απόστημα.
Έχετε μιλήσει με κάποιες απ’ αυτές τις γυναίκες;
Εάν εννοείτε τα συγκεκριμένα πρόσωπα που έχουν κάνει επίσημες καταγγελίες, όχι, προσωπικά τουλάχιστον. Πιστεύω, όμως, ότι όλοι έχουμε στο δικό μας περιβάλλον ανθρώπους που έχουν να μας διηγηθούν πολλά #MeToo. Απλώς, επειδή τυγχάνει να είμαι μέλος της Εθνικής Επιτροπής Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, είχαμε τη χαρά να κάνουμε συνεδρίαση με τη συμμετοχή της κυρίας Μπεκατώρου, να ακούσουμε την προσωπική της εμπειρία, την οπτική της και να μας δώσει δύναμη.
Το #MeToo αποκάλυψε τόση κρυμμένη βία. Αν αυτά γίνονταν από και σε τόσο αναγνωρίσιμους συμπολίτες μας, όπως οι άνθρωποι του θεάματος ή οι αθλητές, τι συμβαίνει στην τρανς κοινότητα; Είναι από τις πιο κακοποιημένες κοινωνικές ομάδες;
Πράγματι. Εάν κοιτάξουμε τα στοιχεία που κάθε χρόνο θέτει στη διάθεσή μας το Δίκτυο Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας, περίπου το 20% των ρατσιστικών περιστατικών που καταγράφονται αφορά τρανς άτομα. Αυτό συμβαίνει σταθερά τα τελευταία τρία χρόνια. Καταλαβαίνουμε ότι ο αριθμός αυτός είναι δυσανάλογος σε σχέση με τον πληθυσμό των τρανς και καταγράφει τη βία και τις διακρίσεις που βιώνουν τα τρανς άτομα και αφορά όλο το φάσμα της καθημερινότητάς τους. Φανταστείτε να χρειάζεται να εξηγείτε στον καθέναν ποια είστε και γιατί είστε ό,τι είστε ή να χρειάζεται να αποδεικνύεις ότι δεν είσαι ελέφαντας. Σίγουρα οι τρανς είναι απ’ τις πλέον κακοποιημένες κοινωνικές ομάδες.
Τι δεν έχουμε κάνει καλά μέχρι τώρα στο θέμα της σεξουαλικής και όποιας άλλης μορφής βίας απέναντι στις γυναίκες, στους τρανς, στους αδύναμους; Τι πρέπει να αλλάξει από δω και πέρα;
Μεγάλη συζήτηση. Απαιτεί προσέγγιση από πολλές πλευρές, και από πλευράς νομοθετικής, να βελτιώσουμε και να ενισχύσουμε δηλαδή το νομοθετικό μας πλαίσιο (βελτίωση υφιστάμενων νομοθεσιών απαγόρευσης των διακρίσεων για λόγους φύλου, ενσωμάτωση κοινοτικών νομοθεσιών που δεν έχουμε κάνει), αλλά και δουλειά στην κοινωνία. Για μένα σημαντικό ρόλο παίζει το σχολείο επίσης. Αν διαβάζατε, π.χ., την ιδρυτική διακήρυξη του 1976 του ΑΚΟΕ, από τότε μιλούσαν για σεξουαλική διαπαιδαγώγηση. Έχουμε φτάσει στο 2021 κι ακόμη συζητάμε γι’ αυτό, ενώ, όταν πριν από δύο χρόνια ανακοινώθηκαν κάποια εκπαιδευτικά σεμινάρια έμφυλων ταυτοτήτων (που δεν ήταν και επαρκή, αλλά κάτι ήταν κι αυτό), ξαφνικά ακούσαμε τις πιο απίθανες και οπισθοδρομικές δηλώσεις.
Πού εστιάζονται οι προτεραιότητες του Σωματείου Υποστήριξης Διεμφυλικών;
Οι δικές μας προτεραιότητες αφορούν αφενός μεν τη βελτίωση των κείμενων νομοθεσιών, όπως της νομικής αναγνώρισης της ταυτότητας φύλου, ώστε να μην γίνεται δικαστικά και να μην είναι τόσο περιοριστική, την τροποποίηση των νομοθεσιών για την ίση μεταχείριση ώστε να μην αφορούν μόνο την εργασία, όπως τώρα, αλλά και την Υγεία, την Παιδεία, τη στέγαση, την πρόβλεψη ρυθμίσεων στον τομέα της Υγείας που να διασφαλίζουν την πλήρη πρόσβαση χωρίς διακρίσεις, ενώ παράλληλα δουλεύουμε στον τομέα της νομικής και ψυχολογικής υποστήριξης τρανς ατόμων θυμάτων διακρίσεων και βίας.
Εσείς έχετε αντίστοιχες καταγγελίες;
Ναι, βεβαίως. Καταγγελίες φυσικής βίας, διακρίσεων, παρενοχλήσεων και, όπως σας είπα, δουλεύουμε επίσης στον τομέα της νομικής και ψυχολογικής υποστήριξης θυμάτων ρατσιστικής βίας, ενώ συμμετέχουμε στο Δίκτυο Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας. Πρόσφατα δε, σε υπόθεση που υποστήριξε το ΣΥΔ και χειρίστηκε ο δικηγόρος Βασίλης Σωτηρόπουλος, είχαμε για πρώτη φορά καταδίκη σε περιστατικό βίας κατά τρανς γυναίκας στην Εύβοια, όπου το δικαστήριο για πρώτη φορά εφάρμοσε την κείμενη νομοθεσία επιβαρυντικής περίστασης επειδή το θύμα επελέγη λόγω της ταυτότητας φύλου του καταγράφοντας σημαντική νομολογία.
Σ’ αυτούς που ρωτάνε «γιατί τώρα και όχι νωρίτερα» τι απαντάτε;
Γιατί οποιαδήποτε χρονική στιγμή είναι κατάλληλη αν πρόκειται να σπάσει αυτό το απόστημα της έμφυλης βίας. Και γιατί μπουχτίσαμε. Απαντώ, επίσης, ότι η ερώτηση αυτή δεν θα έπρεπε καν να τίθεται.
Πώς οφείλουμε να νοηματοδοτήσουμε σήμερα την 8η Μαρτίου, που έχει καθιερωθεί ως Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας;
Να μην σταθούμε σε κούφια λόγια και διακηρύξεις, όπως κάθε χρόνο συμβαίνει. Και να απαιτήσουμε απ’ την Πολιτεία να προχωρήσει σε συγκεκριμένα μέτρα, νομοθεσίες και πολιτικές που να διασφαλίζουν πραγματικά ίση μεταχείριση και προστασία. Και επιπλέον, με όσο πιο διαθεματικό και συμπεριληπτικό τρόπο μπορούμε. Να δώσουμε, ακόμη, έμφαση στις πιο ευάλωτες υποομάδες που έχουν ανάγκη στήριξης και συχνά βρίσκονται στο σκοτάδι. Και σ’ αυτή συμπεριλαμβάνονται και οι τρανς άνθρωποι, καθώς η βία και οι διακρίσεις που δέχονται έχουν έμφυλο χαρακτήρα.
Τελικά τι σημαίνει να είσαι γυναίκα;
Φαντάζομαι ότι αν σταθείτε σε μια γωνία και ρωτήσετε Α αριθμό γυναικών, θα πάρετε Α διαφορετικές απαντήσεις. Για μένα σήμαινε και σημαίνει διαρκής αγώνας απέναντι σε όλα τα στερεότυπα, προκαταλήψεις και αρνητικές αντιλήψεις που συνοδεύουν τα φύλα και για μια πιο δίκαιη κοινωνία, που θα σέβεται όλες τις ταυτότητες.
