Ο ελληνικός Διαφωτισμός με τον Ρήγα Βελεστινλή και τον Αδαμάντιο Κοραή βρέθηκε στην πρωτοπορία ενός μεγάλου ευρωπαϊκού και βαλκανικού κινήματος για τα δικαιώματα των πολιτών φέρνοντας τις ιδέες της ελευθερίας και των καθολικών δικαιωμάτων των πολιτών στους υπόδουλους ενός απολυταρχικού καθεστώτος, τόνισε στην «Αυγή» ο Ιταλός Γιώργος Σταμπουλή μιλώντας για το βιβλίο του «Ριζοσπάστες και μετριοπαθείς στον βαλκανικό Διαφωτισμό: η πολιτική σκέψη του Αδαμάντιου Κοραή και του Ρήγα Βελεστινλή», που εκδόθηκε από τον εκδοτικό οίκο του Πανεπιστημίου της Τεργέστης EUT το 2020.
Ο Γ. Σταμπουλής έχει σπουδάσει Φιλοσοφία στη Φλωρεντία και διδάσκει Φιλοσοφία και Ιστορία σε Λύκειο της Ραβέννα, ενώ έχει μια πλούσια αρθρογραφία και έχει γυρίσει ντοκιμαντέρ για την Ελλάδα της κρίσης.
- Τι το ιδιαίτερο έχουν ο Ρήγας Βελεστινλής και ο Αδαμάντιος Κοραής;
Είναι δύο σημαντικές προσωπικότητες της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας και κυρίως του Διαφωτισμού. Για το ιταλικό κοινό, και κυρίως για τους ιστορικούς και τους ερευνητές, αποτελούν δύο εξαιρετικές περιπτώσεις για τη μελέτη της σύγχρονης Ελλάδας και τον βαλκανικό χώρο, γιατί ο Διαφωτισμός απασχολούσε όλα τα Βαλκάνια, που βρίσκονταν σε αναβρασμό.
-Υπήρχαν όμως διαφορετικές αντιλήψεις ανάμεσα στον ελληνικό Διαφωτισμό;
Στο τίτλο του βιβλίου έβαλε «μετριοπαθείς και ριζοσπάστες», γιατί είναι ένας διαχωρισμός που χρησιμοποιείται πολύ τελευταία σε ευρωπαϊκό επίπεδο στην ιστοριογραφία και όχι μόνο για τον ελληνικό Διαφωτισμό. Ο Φίλιππος Ηλιού είχε ερευνήσει με διεξοδικό τρόπο τον ελληνικό Διαφωτισμό και είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι και ο Κοραής ήταν ριζοσπάστης. Νομίζω ότι είναι η σωστή προσέγγιση, γιατί για την εποχή του, παρόλο που οι Ορθόδοξοι προσπάθησα να το παρουσιάσουν το μεγάλο αυτό Διαφωτιστή ως παιδί της εκκλησίας τους. Αλλά μου φαίνεται ότι περνάμε στις πολιτικές χρήσεις της ιστορίες. Κάτι που προσπάθησα να αποφύγω στην έρευνά μου.
- Ο Ρήγας όμως ήταν αναμφίβολα ριζοσπαστικός…
Ο Ρήγας ήταν ο μεγαλύτερος εκπρόσωπος του Διαφωτισμού στον ελληνικό χώρο. Εκτός από τον Ρήγα και τον Κοραή υπάρχει και η «Ελληνική Νομαρχία», αλλά είναι ακόμη άγνωστος ο συγγραφέας της. Ηλικιακά ανήκαν στην ίδια γενιά με μια μεγάλη διαφορά. Το Ρήγα τον δολοφόνησαν νωρίς στο Βελιγράδι, ενώ ο Κοραής έκανε τα πιο σημαντικά πράγματα της ζωής του μετά το θάνατο του Ρήγα και μάλιστα σε μια περίοδο που είχαν γίνει μεγάλες αλλαγές στην Ευρώπη και που ο Ρήγας δεν τις πρόφτασε.
Για το λόγο αυτό ο Κοραής ασχολείται με το εθνικό κράτος και την ελληνική ταυτότητα του ελληνικού λαού. Όχι του ελληνισμού, αλλά του ελληνικού λαού. Θα έλεγα ότι ο Κοραής είναι πρωτοπόρος σε ευρωπαϊκό επίπεδο στην ανάπτυξη της ιδέας του εθνικού κράτους. Αυτά που έλεγε ο Κοραής θα προσπαθήσουν να τα αντιγράψουν και αναπτύξουν αργότερα στην Ιταλία, τη Γαλλία και τη Γερμανία.
Το εθνικό κράτος του Κοραή έχει φιλελεύθερα και δημοκρατικά στοιχεία και δεν αφορά την επιβολή ενός έθνους σε άλλα, αναγνωρίζει βαθιά την έννοια του πολίτη, χωρίς διακρίσεις και ρατσισμό. Το εθνικό κράτος του Κοραή δημιουργείται από ένα έθνος – φυλή, κάτι που δεν υπάρχει στη Γαλλική Επανάσταση, γιατί η Ελλάδα έπρεπε να κάνει έναν αγώνα εναντίον μιας τεράστιας πολυεθνικής αυτοκρατορίας. Η γαλλική επανάσταση και τα συντάγματά της αναγνώριζαν το δικαίωμα του πολίτη σε οποιοδήποτε έμενε στη Γαλλία πάνω από ένα χρόνο, αδιαφορώντας για την καταγωγή του. Η ελευθερία και τα δικαιώματα του πολίτη του δεν ήταν εθνικό θέμα.
Τα προβλήματα άρχισαν όταν ο Κοραής σκέφτηκε ότι ο αγώνας δεν γίνεται εναντίον του σουλτάνου, αλλά εναντίον των Τούρκων, και ακόμη χειρότερα όταν κάποιοι άλλοι θεώρησαν ότι γίνεται εναντίον των μουσουλμάνων, δίνοντας μια θρησκευτική διάσταση που δεν έχει σχέση με τον ελληνικό Διαφωτισμό.
-Υπάρχουν όμως και αντιφάσεις στη σκέψη και των δύο…
Είναι κάτι λογικό και φαίνεται έντονα στη σκέψη του Ρήγα όταν λέει στο Θούριο ότι θα έπρεπε να ορκίζονται στο σταυρό ακόμη και οι μουσουλμάνοι, παρόλο που ο ίδιος δεν είχε σχέση με τις θρησκείες. Η ιστορική ανάλυση πρέπει να λαμβάνει υπόψη της τις αντιφάσεις και να τις αναφέρει.
- Ποια ήταν η σχέση του Ρήγα και το Κοραή με τη θρησκεία;
Ο Κοραής ήταν γιός της Γαλλικής Επανάστασης. Όταν ζούσε στην Ολλανδία είχε σχέσεις με τους προτεστάντες και όταν αναφέρεται στην ορθοδοξία εμπλέκει μερικές φορές τον Λούθηρο και τον Καλβίνο σαν νοοτροπία. Στη πρώτη θέση βάζει πάντα τη φιλοσοφία, η θρησκεία έρχεται πάντα σε δεύτερο ρόλο. Όταν η θρησκεία είναι ενάντια στην φιλοσοφία, δηλαδή στο Διαφωτισμό, ο Κοραής πιστεύει ότι θα πρέπει πάντα να κυριαρχεί η φιλοσοφία, ο Διαφωτισμός. Μπορεί και να πίστευε, αλλά δεν είναι αυτό το σημαντικό. Ο Κοραής ήταν υπέρ του διαχωρ8ισμού του κράτους και της εκκλησίας και δεν ήθελε να μείνει η Ελλάδα κάτω από το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης. Πολλές φορές χρησιμοποιεί τη Βίβλο ή το Ευαγγέλιο για να περάσει φιλοσοφικές έννοιες του Διαφωτισμού.
Για τον Ρήγα δεν υπάρχουν ιδιαίτερες αναφορές του και στοιχεία για την θρησκεία. Υπάρχουν κάποιες αναφορές στη Φυσική, που δείχνει ότι ακολουθούσε τις ιδέες του Διαφωτισμού και ξέρουμε ότι ήθελε ένα πανβαλκανικό κράτος με τις ιδέες του Διαφωτισμού, αλλά δεν ξέρουμε εάν πίστευε. Μπορεί να ήταν και άθεος. Ο Ρήγας οραματιζόταν ένα πανβαλκανικό κράτος με πολίτες με ίσα δικαιώματα και ελευθερίες. Το γεγονός είναι ότι ο Οικουμενικός Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε’ αφόρισε τον Ρήγα και τα κείμενά του. Η εκκλησία προσπάθησε να καταστρέψει τις ιδέες του Διαφωτισμού και για το λόγο αυτό ίσως να έχουμε χάσει πολλά ιστορικά κείμενα της εποχής. Ανεξάρτητα από τι πίστευε ο Ρήγας για τη θρησκεία το σίγουρο είναι ότι η θρησκεία ήταν εναντίον του. Από πολιτική και ιστορική άποψη έχει μεγαλύτερη σημασία από αυτό που θα μπορεί να σκεφτόμαστε για το Ρήγα.
Οι Αυστριακοί συνέλαβαν το Ρήγα στην Τεργέστη, που ανήκε τότε στην Αυστροουγγαρία και τον πήγαν για ανάκριση στη Βιέννη, πριν τον παραδώσουν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, που τον δολοφόνησε στο Βελιγράδι. Ο Ρήγας δεν είχε κάνει κάτι παράνομο στην Αυστροουγγαρία, που φοβόταν μια επανάσταση την εποχή της παλινόρθωσης και του τέλους του Ναπολέοντα. Για τη Βιέννη ο Ρήγας και οι σύντροφοί του ήταν Ιακωβίνοι, μόνοι που άφησαν όσους είχαν άλλες υπηκοότητες και παρέδωσαν στους Τούρκους όσους είχαν Οθωμανική γνωρίζοντας ότι θα στους σκοτώσουν. Μην ξεχνάμε ότι το Ρήγα, τον μεγάλο Έλληνα διαφωτιστή, τον σκότωσαν περίπου δέκα χρόνια μετά τη Γαλλική Επανάσταση όταν στις μεγάλες Αυλές της Ευρώπης, συμπεριλαμβανομένης και της Βιέννης, κυριαρχούσε ο φόβος της Γαλλικής Επανάστασης και του Διαφωτισμού. Ήταν η εποχή που η Γαλλία και ο Ναπολέοντας βρίσκονταν ήδη στα Επτάνησα.
- Πώς βλέπετε τη διαδρομή του ελληνικού κράτους στα διακόσια χρόνια της ιστορίας τους;
Πρέπει να πούμε ότι υπήρξε ένα μεγάλο κίνημα ιδεών και ένα μεγάλο πολιτικό κίνημα που δημιούργησε την Ελληνική Επανάσταση, το σύγχρονο ελληνικό κράτος και τα σύγχρονα Βαλκάνια. Ένα μεγάλο τμήμα των κινημάτων αυτών αφορούν το Διαφωτισμό, που ήταν το πιο σημαντικό κίνημα της σύγχρονης Ευρώπης από φιλοσοφική και πολιτική άποψη. Ο Διαφωτισμός άνοιξε τη σκέψη και το δρόμο για να προχωρήσουμε παρά πέρα.
Η Ελλάδα και τα Βαλκάνια βρέθηκαν σε μια παρατεταμένη περίοδο πολέμων και τραγωδιών. Η ιστορία της σύγχρονης Ελλάδα, από τους πολέμους για την απελευθέρωση των υπολοίπων Ελλήνων, τον Εθνικό Διχασμό, τη Μικρασιατική Καταστροφή, τους δύο Παγκόσμιους Πολέμους, τον Εμφύλιο Πόλεμο, τις δικτατορίες, μεταξύ των οποίων του Μεταξά και του Παπαδόπουλου, οι διάφορες πτωχεύσεις ή ακόμη και η πρόσφατη κρίση χρέους, δείχνουν ότι δεν κατάφερε να αναπτύξει τις προϋποθέσεις που έθεταν ο Ρήγας και ο Κοραής και πολλές από τις αξίες των διαφωτιστικών ιδεών, που παραμένουν ως πρόκληση στη σημερινή πραγματικότητα.
Το θέμα με τη Βόρεια Μακεδονία για παράδειγμα πως θα το αντιλαμβανόταν ο Ρήγας, που μιλούσε για πανβαλκανική φιλία, ίσα δικαιώματα για όλους, κοσμικό κράτος κλπ; Πως θα έβλεπε μια Ελλάδα που είχε προβλήματα σε όλα της το βόρια σύνορα, με την Βουλγαρία και την Αλβανία, που υπάρχουν ακόμη προβλήματα; Ανεξάρτητα από το ποιος έχει ή νομίζει ότι έχει δίκαιο τα προβλήματα αυτά λειτούργησαν αρνητικά για όλους τους λαούς της περιοχής, που παρέμειναν δέσμιοι των αντιφάσεών τους.
Ένα άλλο θέμα που νομίζω είναι σημαντικό και αφορά διαχρονικά την Ελληνική Επανάσταση είναι ότι η πρόκληση των μεγάλων Ελλήνων εκπροσώπων του Διαφωτισμού έχει μείνει ανεκπλήρωτη, γιατί η χώρα παραμένει δέσμια των μεγάλων οικογενειών, αυτών που αποκαλείται «τζάκια» στο οικονομικό και πολιτικό επίπεδο, αποτρέποντας την πραγματική κοινωνική πρόοδο για την ελληνικό λαό με την έννοια που την έβλεπαν ήδη πριν από διακόσια και πάνω χρόνια οι Έλληνες διαφωτιστές.
Οι ελληνικές ελίτ με τα ρουσφέτια, τα φέουδα, το πελατειακό και διεφθαρμένο κράτος φαίνεται ότι κέρδισαν τον Ρήγα και τον Κοραή. Είναι κρίμα μετά από διακόσια χρόνια η χώρα να ανήκει σε λίγες οικογένειες. Με την έννοια αυτή οι ιδέες του Διαφωτισμού και του φιλελευθερισμού μοιάζουν ακόμη αρκετά επίκαιρες.
