Όταν, το 2019, ο Γιάννης Χαμηλάκης, καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Μπράουν των ΗΠΑ, έδινε μια polaroid σε νεαρούς μετανάστες για να αποτυπώσουν τη ζωή τους στη Μόρια, η "ανασκαφή" της μετανάστευσης στη Λέσβο έμπαινε στην πιο κομβική της φάση. Οι μετανάστες αποτύπωναν την καθημερινότητα στη Μόρια και ο αρχαιολόγος φωτογράφιζε τη ζωή έξω από το καμπ. Αυτοί οι δύο διαφορετικοί κόσμοι, έτσι όπως ενώνονται μέσα από τον φωτογραφικό φακό, είναι μερικές μόνο ψηφίδες από τα έργα που παρουσιάζονται, διαδικτυακά πλέον (https://blogs.brown.edu/transientmatter/), στην έκθεση "Ύλη εν κινήσει. Συναθροίσματα της μετανάστευσης στη Μεσόγειο", που φιλοξενεί το Μουσείο Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Μπράουν.
Η έκθεση υποδέχτηκε τους πρώτους επισκέπτες της τον περασμένο Φεβρουάριο και ελπίζει να υποδεχτεί εκ νέου το κοινό της το επόμενο φθινόπωρο, εφόσον το επιτρέψει η πανδημία, και να λήξει το καλοκαίρι του 2022. Μέσω αυτής ο Γιάννης Χαμηλάκης, με τη συνεργασία των Darcy Hackley, Sherena Razek, Ayşe Şanlı, επιχειρεί να μυήσει τους επισκέπτες στον υλικό πολιτισμό της μετανάστευσης, θεωρώντας ότι τα αντικείμενα που χρησιμοποιούν ή δημιουργούν οι μετανάστες και οι πρόσφυγες στη Λέσβο ανοίγουν μια νέα δίοδο για την κατανόηση του ίδιου του μεταναστευτικού φαινομένου. Μια σαμπρέλα, μια τσάντα φτιαγμένη από σωσίβιο, ένα πλαστικό μπουκάλι, αντικείμενα ευτελή, τα οποία πολλοί θεωρούν σκουπίδια, συνυπάρχουν με ζωγραφικά έργα ή βίντεο αρτ, μπορούν να αποκτήσουν φωνή και μέσω της τέχνης να αποκτήσουν έναν ακόμα ρόλο. Να ενημερώσουν δηλαδή πολίτες και πανεπιστημιακή κοινότητα στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού για τις συνθήκες της μετανάστευσης στη Μεσόγειο.
Κάπως έτσι άλλωστε για τον ακτιβιστή αρχαιολόγο Γιάννη Χαμηλάκη συντελείται η "ανασκαφή" της μετανάστευσης στη Λέσβο. "Ανασκάπτοντας" τα ερείπια του μέλλοντος.
Πώς προέκυψε αυτή η έκθεση;
Μελετώντας από το 2016 στη Λέσβο τη μετανάστευση από τη σκοπιά της υλικότητας, για παράδειγμα, τα αντικείμενα που είτε φέρνουν μαζί τους οι μετανάστες είτε δημιουργούν οι ίδιοι στα κέντρα υποδοχής και τους καταυλισμούς που ζουν, διαπίστωσα ότι η συστηματική και λεπτομερής παρατήρηση και μελέτη των αντικειμένων φώτισε διαστάσεις του φαινομένου της μετανάστευσης που δεν ήταν εύκολα κατανοητές μέσα από άλλου είδους μελέτες. Στις ΗΠΑ που ζω και διδάσκω στο Πανεπιστήμιο Μπράουν, είναι εξοικειωμένοι με τη μετανάστευση από το Μεξικό, ξέρουν όμως ελάχιστα για όσα συμβαίνουν στη Μεσόγειο. Γι' αυτό η έκθεση εξαρχής εντάχθηκε στο πλαίσιο ενός μαθήματος που διδάσκω για τον υλικό πολιτισμό της μετανάστευσης.
Τι οδήγησε έναν αρχαιολόγο να ανασκάψει τον προσφυγικό καταυλισμό της Μόριας;
Η Αρχαιολογία θα μπορούσε να οριστεί ως η μελέτη της διαλεκτικής σχέσης ανάμεσα στην υλικότητα και τη χρονικότητα. Μ' αυτή την έννοια λοιπόν, και τα αντικείμενα της μετανάστευσης μπορούν να μελετηθούν αρχαιολογικά, ακόμα κι αν ανήκουν στο πρόσφατο παρελθόν, ακόμα κι αν ανήκουν στο σήμερα. Εξάλλου η αρχαιολογία τού σήμερα είναι ένας κλάδος που γνωρίζει ιδιαίτερη άνθιση σε πολλές χώρες του πλανήτη και συχνά, όπως στην προκειμένη περίπτωση, είναι και ακτιβιστική αρχαιολογία. Η δική μου προσέγγιση στηρίζεται και στην αρχαιολογία τού σήμερα αλλά και σ' αυτό που ονομάζεται αρχαιολογική εθνογραφία. Οργανώνοντας την έκθεση ήθελα να δείξω τη δύναμη των αντικειμένων. Αντικείμενα που πολλοί τα θεωρούν σκουπίδια ή περιβαλλοντικά απόβλητα μπορούν να μας παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες για τη μετανάστευση, όπως για τις συνθήκες του ταξιδιού των προσφύγων αλλά και για την αυτενέργεια και την αυτοοργάνωσή τους. Επίσης τα αντικείμενα αυτά φορτίζουν συγκινησιακά την ατμόσφαιρα αποκαλύπτοντας ότι πίσω απ' αυτά υπάρχουν άνθρωποι με συναισθήματα και ανάγκες. Για παράδειγμα, η ανασκαφή του λεγόμενου νεκροταφείου των σωσιβίων στον Μόλυβο μας βοήθησε να καταλάβουμε τις συνθήκες κάτω από τις οποίες αναγκάστηκαν οι πρόσφυγες να διασχίσουν τα θαλάσσια σύνορα μέχρι να φτάσουν στη Λέσβο. Πώς δηλαδή χρησιμοποιούν διαφορετικών ειδών σωσίβια, που τα περισσότερα δεν τους παρέχουν ασφαλές πέρασμα από την Τουρκία στην Ελλάδα. Ποια ασφάλεια μπορεί να προσφέρει ένα σωσίβιο πισίνας; Από την άλλη, και τα κανονικά σωσίβια, σχεδόν όλα, διαπιστώσαμε ότι δεν παρείχαν προδιαγραφές ασφάλειας.
Πώς αναδεικνύονται όλες αυτές οι παράμετροι μέσα από την έκθεση;
Αποφασίσαμε να δομήσουμε την έκθεσης σε τρεις θεματικές ενότητες. Η πρώτη ονομάζεται "Διασχίζοντας το σύνορο", η δεύτερη αφορά τη Μόρια και η τρίτη τη δημιουργία έργων τέχνης από τους μετανάστες. Θέλαμε να δείξουμε ότι οι καταυλισμοί και τα κέντρα, πέρα από τις σκληρές συνθήκες εγκλεισμού, είναι παράλληλα πυρήνες και χώροι όπου οι μετανάστες και οι πρόσφυγες αυτοοργανώνονται και δημιουργούν τα δικά τους σχολεία, τη δική τους τέχνη αλλά και τις δικές του δομές καλλιτεχνικής έκφρασης και δημιουργίας.
Τι ζωγραφίζουν, τι ποιήματα και πεζά γράφουν, ποια βίντεο και μουσικές δημιουργούν οι μετανάστες στη Μόρια; Πώς εκφράζονται καλλιτεχνικά;
Δημιουργούν τα πάντα, από ποίηση και ζωγραφική μέχρι μουσική και βίντεο αρτ και ό,τι άλλο βάλει ο νους μας, όπως αποδεικνύεται και από τα έργα που φιλοξενεί η έκθεση. Ο χρόνος της αναμονής σ' αυτές τις δομές είναι μια από τις πιο σημαντικές δυσκολίες που αντιμετωπίζουν αυτοί οι άνθρωποι και η καλλιτεχνική δημιουργία είναι μια διέξοδος. Κάπως πρέπει να περάσουν τον χρόνο τους και είναι σημαντικό ότι μερικοί επιλέγουν είτε να δημιουργήσουν είτε να διδάξουν τα παιδιά ή τους νέους της δομής γύρω από την τέχνη. Παράλληλα, μέσα από την τέχνη τους, μας στέλνουν μηνύματα για την εμπειρία της μετανάστευσης που δεν θα μπορούσαν να αποδοθούν με άλλους τρόπους. Τέλος, για ορισμένους είναι και μια οικονομική ενίσχυση για το εκπαιδευτικό έργο που συντελείται μέσα στις δομές. Τα έσοδα που έχουν από την πώληση των έργων τους διατίθενται στον οργανισμό που έχουν ιδρύσει στη Μόρια για την ενίσχυση των σχολείων ή την αγορά εκπαιδευτικού υλικού αλλά και καλλιτεχνικών εργαλείων.
Ποιες προκλήσεις και προβλήματα αντιμετώπισες σ' αυτό το ταξίδι της διοργάνωσης της έκθεσης;
Από την αρχή αντιμετωπίσαμε το όλο εγχείρημα με μια αμφιθυμία, γιατί πάντα ελλοχεύει ο κίνδυνος της εργαλειοποίησης του φαινομένου της μετανάστευσης αλλά και ο κίνδυνος της μουσειοποίησης. Δεν θέλαμε να δούμε τη μετανάστευση αποκομμένη από τους ανθρώπους, ως μια συλλογή αντικειμένων ή έργων τέχνης που κοσμούν την προθήκη ενός μουσείου. Θέλαμε να υπάρχει μια σχέση συνεργασίας με τους μετανάστες και μια σχέση διαδραστική ανάμεσα στον επισκέπτη, στα αντικείμενα και στους ανθρώπους που τα δημιουργούν ή τα χρησιμοποιούν.
Τι βλέπει κανείς στην έκθεση;
Σωσίβια, σαμπρέλες, έργα ζωγραφικής, βίντεο αρτ, τσάντες φτιαγμένες από σωσίβια, αντικείμενα φτιαγμένα από πλαστικά μπουκάλια και άλλα ευτελή υλικά. Υπάρχουν πολλές φωτογραφίες, είτε δικές μου είτε μεταναστών. Το καλοκαίρι του 2019 έδωσα μια polaroid σε νεαρούς μετανάστες για να αποτυπώσουν την καθημερινότητά τους μέσα στη Μόρια. Οι φωτογραφίες που έβγαλαν εκτίθενται δίπλα στις φωτογραφίες που τραβήξαμε εμείς απ' έξω, δείχνοντας έτσι δύο διαφορετικούς κόσμους, τους οποίους μπορεί να ενώσει η τέχνη.
Ζωγραφίζουμε για να αντέξουμε σ' αυτή την κόλαση
Αν το ταξίδι από το Αφγανιστάν μέχρι τη Λέσβο ήταν σκληρό, η "μετακόμιση" από τη Μόρια στο Καρά Τεπέ φαίνεται αδυσώπητη. "Ζωγραφίζουμε για να αντέξουμε σ' αυτή την κόλαση" λένε η Λίντα και ο Σουκράν Σιρζάντ. Η συγκλονιστική μαρτυρία των νεαρών προσφύγων ζωγράφων, όπως καταγράφηκε από τον αρχαιολόγο, ακτιβιστή Γιάννη Χαμηλάκη, δίνει όλες τις αφορμές να ξανασκεφτούμε τον ανθρώπινο πολιτισμό.
Πώς είναι η κατάσταση σήμερα στο Καρά Τεπέ; Είναι η ίδια όπως και στη Μόρια;
Lida Shirzad: Η κατάσταση είναι χειρότερη απ’ ό,τι στη Μόρια 1. Μπορούμε να πούμε πως αυτή είναι η Μόρια 2, και είμαστε σαν τους φυλακισμένους εδώ, δεν μπορούμε να βγούμε έξω. Βγαίνουμε για δυο-τρεις ώρες την εβδομάδα μόνο για να αγοράσουμε κάτι να φάμε.
Shukran Shirzad: Η κατάσταση εδώ είναι σίγουρα χειρότερη, μερικές φορές δεν βρίσκω λόγια να την περιγράψω. Είμαστε άνθρωποι, και όμως για τους πρόσφυγες στο νέο καμπ η ζωή μοιάζει μ’ αυτή των ζώων. Μερικές στιγμές σκέφτομαι γιατί είμαστε σ’ αυτό τον κόσμο; Εμείς οι πρόσφυγες δεν έχουμε τίποτα εδώ, ούτε ηλεκτρικό, ούτε κατάλληλο φαγητό, ούτε καν ντους, ούτε θέρμανση μέσα στο κρύο, δεν μπορούμε καν να βγούμε έξω. Μερικές φορές μας επιτρέπουν μόνο μία ώρα στις δύο βδομάδες. Πολύ απλά, είμαστε σαν φυλακισμένοι. Όσο για τη διαφορά με την παλιά Μόρια, είναι αλήθεια πως οι συνθήκες ήταν άσχημες στην παλιά Μόρια. Όμως τουλάχιστον εκεί είχαμε την ελευθερία μας, μπορούσαμε να πάμε στην πόλη και να ψωνίσουμε υλικά για τη δουλειά μας. Είχαμε και ντους και ηλεκτρικό.
Μπορεί κόσμος, αλληλέγγυοι, να σας φέρουν πράγματα εδώ; Για παράδειγμα, υλικά για τη ζωγραφική σας;
L.S.: Όχι, πρέπει μόνοι μας να πάμε να τα αγοράσουμε και να τα φέρουμε εδώ στη σκηνή μας για να ζωγραφίσουμε.
Τι σημαίνει να ζωγραφίζεις σ’ αυτές τις συνθήκες; Πώς σας βοηθά, και εσάς και τους άλλους πρόσφυγες;
L.S.: Ζωγραφίζουμε όλη μέρα, μέσα από την καρδιά μας, μέσα απ' την ψυχή μας, γιατί μας προσφέρει ψυχική ηρεμία, δύναμη για να αντέξουμε σ’ αυτή την κόλαση.
S.S.: Όταν φτάσαμε στη Μόρια και είδαμε τις συνθήκες και είδαμε πως οι πρόσφυγες δεν είχαν τίποτα να κάνουν, αποφασίσαμε να κάνουμε κάτι. Και έτσι αρχίσαμε τη ζωγραφική και τα μαθήματα τέχνης, στο πλαίσιο του Wave of Hope for the Future. Και βέβαια μας βοήθησε πολύ. Εκπαιδεύσαμε πάνω από 1.000 παιδιά, και μερικοί απ’ αυτούς είναι σήμερα καλλιτέχνες. Και βοήθησε και τους άλλους πρόσφυγες, που είχαν κάτι, σ' αυτές τις πολύ άσχημες συνθήκες, και αυτό είναι σημαντικό. Επίσης μερικοί πίνακες πουλήθηκαν και τα χρήματα διατέθηκαν στα αυτοοργανωμένα σχολεία μας. Δυστυχώς, χάσαμε πολλούς πίνακες, αλλά και υλικά στη μεγάλη φωτιά της Μόριας.
Μπορείτε να μάθετε περισσότερα για το Wave of Hope for the Future αλλά και να παραγγείλετε έργα της Lida και του Shukran στο https://waveofhope.org
