Στις 25 Ιανουαρίου συμπληρώθηκαν δώδεκα χρόνια από τον θάνατο του Πάνου Τζαβέλλα. Συνομιλήσαμε με τη σύντροφο και συνοδοιπόρο του, όχι μόνο στη ζωή αλλά και στη σκηνή, Νατάσα Παπαδοπούλου για τον ίδιο, τη στάση, το έργο του και την παρακαταθήκη αγώνα που άφησε στις επόμενες γενιές.
Τι θυμάσαι πιο έντονα από τον άνθρωπο αλλά και τον μουσικό Πάνα Τζαβέλλα;
Ο Πάνος Τζαβέλλας ήταν μια πολύπλευρη και ενδιαφέρουσα προσωπικότητα. Έζησα μαζί του μια ζωή γεμάτη και συναρπαστική. Οι θύμησες είναι ζωντανές, όμορφες και ταυτόχρονα βασανιστικές. Θυμάμαι κάθε στιγμή της ζωής μας, από τότε που τον γνώρισα το 1971 σ’ ένα πλυσταριό της Κυψέλης, όπου έμενε, μέχρι το δώμα της Πειραϊκής, όπου ζήσαμε από το 1978 έως το φευγιό του το 2009. Από το «Αντάρτικο Λημέρι» και τη «Λήδρα» μέχρι τις συναυλίες στον Λυκαβηττό, σε όλη την Ελλάδα, στη Γερμανία και τη Σουηδία. Θυμάμαι τα ταξίδια μας από τις άγνωστες και δυσπρόσιτες γωνιές της πατρίδας μας μέχρι την Κίνα, το Θιβέτ, το Νεπάλ, την Ινδία, το Μαρόκο, την Αίγυπτο, την Ισπανία, τη Γαλλία όπου αναζητούσαμε τα σημεία που μας ενώνουν με τους ανθρώπους του κόσμου. Θα θυμάμαι πάντοτε το αγέρωχο παράστημά του, το πονεμένο του βλέμμα, το πάθος του για τη ζωή και την αταλάντευτη πίστη του στις επαναστατικές ιδέες και τις μεγάλες ανθρώπινες αξίες. Θυμάμαι τον ασυμβίβαστο χαρακτήρα του, την ηθική του ακεραιότητα, την απροσποίητη σεμνότητα, την ανιδιοτέλεια και την άδολη αγάπη του για τη νεολαία. Ο Πάνος ήταν ένας υπερήφανος, απροσκύνητος και δημιουργικός άνθρωπος.
Ποιο και πόσο σημαντικό είναι το δημιουργικό έργο του, καθώς η ερμηνεία των αντάρτικων τραγουδιών ήταν μόνο μία πλευρά του;
Το έργο του Πάνου είναι πολύμορφο. Σημαντική είναι η προσφορά του στην καταγραφή, μελέτη και ανάδειξη του αντάρτικου τραγουδιού. Βοήθησε τις γενιές της Μεταπολίτευσης να γνωρίσουν την εποποιία της Εθνικής Αντίστασης μέσα από την αγωνιστική έξαρση του αντάρτικου τραγουδιού. Αυτή είναι η περισσότερο γνωστή πλευρά του έργου του. Ο Πάνος όμως δεν ήταν μόνο ο τραγουδιστής του αντάρτικου. Ήταν και ένας καλός ποιητής και ένας εμπνευσμένος συνθέτης. Ο ίδιος, από σεμνότητα, θεωρούσε τον εαυτό του στιχουργό και τραγουδοποιό. Η θεματολογία των συνθέσεών του είναι πλούσια. Αξιοποιεί δημοτικά μοτίβα, ρεμπέτικους δρόμους, επαναστατικές φόρμες, τζαζ ηχοχρώματα και ροκ στοιχεία. Είναι ανοιχτός σε όλα τα μουσικά ιδιώματα και ρεύματα. Μου έλεγε ότι η μουσική μπορεί να χωριστεί μόνο σε καλή και κακή. Λάτρευε τον Σοστακόβιτς και τον Τσαϊκόφσκι. Όλο το έργο του, μουσικό και ποιητικό, είναι μια έντιμη κατάθεση βιωμάτων και ονείρων. Είναι το ουρλιαχτό πληγωμένου ζώου, η συμπύκνωση των κραυγών των καταπιεσμένων και ταυτόχρονα ένας ύμνος για τη ζωή, τον έρωτα και το δικαίωμα στο όνειρο.
Ποια είναι η σημασία τού έργου αλλά και της προσωπικότητάς του σήμερα, δώδεκα χρόνια μετά τον θάνατό του;
Το έργο του είναι δραματικά επίκαιρο. Πολλά τραγούδια του είναι σα να γράφτηκαν σήμερα. Ο «Κυρ-Παντελής» είναι μια επιτομή του μικροαστισμού, το «Ξυπνήστε» είναι εγερτήριο σάλπισμα, το «Φεγγαράκι» πρότυπο απεγνωσμένου λυρισμού, το «Κλείστε την τηλεόραση» μια προτροπή άρνησης των τηλεοπτικών υποπροϊόντων, το «Πρόβατα» μια οδυνηρή διαπίστωση για τη μετατροπή των πολιτών σε κοπάδι. Όλα αυτά έχουν μια ανατριχιαστική επικαιρότητα. Επίκαιρα είναι και τα διεθνιστικά του τραγούδια για τον Τσε Γκεβάρα, τον Αλιέντε, τον Μαντέλα, τον Καρβάλιο και τον Ορτέγκα.
Έχουν να διδαχθούν κάτι οι σημερινοί/ές νέοι/ες από αυτόν και τη στάση του;
Όλο το έργο του Πάνου στέλνει μηνύματα αξιοπρέπειας και αγωνιστικής εναντίωσης στη βαρβαρότητα που απειλεί τις ζωές μας όχι μόνο με τον λόγο του αλλά και με τη στάση της ζωής του. Η αλληλεγγύη ήταν θεμελιακή του αξία. Έχω την αίσθηση ότι τα μηνύματά του έχουν απήχηση σ’ ένα σημαντικό τμήμα της ελληνικής νεολαίας.
Ποια νομίζεις ότι θα ήταν η άποψή του για όσα συμβαίνουν τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας, γενικά αλλά και σε σχέση με την πανδημία και την καραντίνα και το lockdown;
Αν ζούσε σήμερα ο Πάνος, θα έπαιρνε την κιθάρα του και θα τραγουδούσε για τα παθήματα και τα όνειρά μας. Για την εκμετάλλευση της πανδημίας και την προσπάθεια χειραγώγησης της κοινωνίας. Για την καθολική αστυνόμευση και τους μηχανισμούς καταστολής. Για τον ευτελισμό των δημοκρατικών θεσμών. Για την κοινωνική αποσύνθεση και τη μετατροπή της κοινωνίας σε αγελαίο πλήθος. Για το φασιστικό τέρας που σηκώνει κεφάλι. Για την απάθεια και την αδιαφορία μας και την επιλογή ενός εγωκεντρικού προτύπου ζωής Για την αποκάλυψη της αλήθειας που διέπει τις ανθρώπινες σχέσεις. Για την αναγκαιότητα της συνέγερσης όλων, της συστράτευσης ενάντια στην καπιταλιστική βαρβαρότητα και της συγκρότησης ενός μαζικού λαϊκού μετώπου. Για τη διατήρηση ζωντανού του οράματος ενός κόσμου δικαιότερου και ανθρωπινότερου.
Και, πιο συγκεκριμένα, για το πόσο πλήττονται οικονομικά, άρα και συνολικά, οι άνθρωποι του πολιτισμού από τα μέτρα της κυβέρνησης;
Αυτή η κυβέρνηση θεωρεί τον πολιτισμό είδος πολυτελείας. Στηρίζει την αναπαραγωγή της μαζικής κουλτούρας της ευτέλειας, της ομοιομορφίας και της εμπορευματοποίησης. Τον πολιτισμό που είναι ανώδυνος για το σύστημα, δεν αμφισβητεί, δεν ενεργοποιεί συνειδήσεις, δεν εξευγενίζει τον άνθρωπο, δεν καλλιεργεί μια αναβαθμισμένη αισθητική, δεν απελευθερώνει τη σκέψη. Οι πνευματικοί δημιουργοί, έλεγε ο Πάνος, εξ ορισμού θεωρούνται επικίνδυνοι για το σύστημα και αντιμετωπίζονται ως υπονομευτές. Η κυβέρνηση επέλεξε να ανοίξουν τα καταστήματα περιποίησης νυχιών, όχι όμως και τα θέατρα και οι αίθουσες συναυλιών. Σ’ αυτή τη δραματική συγκυρία οι καλλιτέχνες αντιμετωπίζουν πρόβλημα επιβίωσης και είναι αναγκαίο να στηριχτούμε στην αλληλεγγύη μας και να παλέψουμε για την ανατροπή του συστήματος του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού. Μάλλον το διατυπώνουν πολύ καλύτερα τα δικά του λόγια:
«…Η Iστορία κινείται με ζιγκ-ζαγκ και γράφεται με αίμα. Στον αγώνα καταθέσαμε τη ζωή μας γιατί ονειρευτήκαμε έναν κόσμο της αδελφοσύνης, της δημιουργίας, της χαράς. Η ψυχή μας στέκει ορθή κι αμόλυντη. Δεν αρνούμαστε τίποτα, δεν χαρίζουμε τίποτα. Κρατούμε το χαμόγελό μας και ξαναγεννημένοι και σοφότεροι απ’ τα λάθη μας, ‘τρελοί’, αμετανόητοι και απροσκύνητοι, πάντα νέοι και όμορφοι και διαρκώς ανανεούμενοι προχωρούμε απτόητοι ‘κατά την άλλη πλευρά του ονείρου’ έτοιμοι για καινούριες θυσίες».
