Ποιον ενδιαφέρει η ιδεολογία, όταν η πανδημία, η ακρίβεια, η ΔΕΗ, η δημοκρατία, η ενημέρωση, η διαφθορά, η ακραία ευνοιοκρατία, κυριαρχούν, δηλητηριάζουν τον πολίτη; Πόσο μπορεί να ενδιαφέρει κάτι τόσο απόμακρο;
Η «ισχυρή Ελλάδα» (αυτό ήταν το κυρίαρχο αφήγημα) ξαφνικά χρεοκόπησε το 2009 - 2010. Κανένας δεν το περίμενε, δεν προειδοποίησε. Πολλοί βέβαια μιλούσαν για στρεβλώσεις της ελληνικής οικονομίας, αλλά κανείς δεν είπε «θα χρεοκοπήσουμε τώρα, σε δυο μήνες, του χρόνου». Φαίνεται ότι, είτε μια πολύ μεγάλη θεωρητική αδυναμία, μια ιδεολογική παραμόρφωση του ευρωπαϊσμού, είτε μια πολιτική επιλογή απόκρυψης (που δεν επέτρεψε σε τεχνογνώστες να προβλέψουν), δεν μπόρεσε να συλλάβει ή δεν θέλησε να αποκαλύψει τον επερχόμενο κατακλυσμό.
Η ιδεολογική επεξεργασία για να γίνεται και λειτουργική (να προβλέπει, να διαβλέπει, να συλλαμβάνει τη δυναμική των φαινομένων) προϋποθέτει πληροφορίες, κοινό πεδίο δεδομένων, αλλά και στενή παρακολούθηση της εξουσίας. Στην περίπτωση δε της οικονομίας και του παραδείγματός μας, προϋποθέτει παρακολούθηση των βαθύτερων χαρακτηριστικών των επιχειρήσεων, των εργασιακών, τραπεζικών και χρηματιστηριακών χαρακτηριστικών κ.λπ. Πολλές φορές η θεωρία έπεται της έκρηξης. Δεν είναι αργή, απλώς προϋποθέτει μεγάλη περίοδο παρατήρησης.
Είναι γεγονός ότι ενώ υπάρχει οικονομική ανάλυση (άπειρα κείμενα κυκλοφορούν διεθνώς), αυτή συχνά εγκλωβίζεται στην οικονομική τυπολογία, σε δείκτες και διανύσματα, συμβιβάζεται με μαθηματικές αναγωγές και ίσως χάνει το δάσος. Το «δάσος», τη μεγάλη εικόνα, της ζωής, με την απροσδιοριστία της και τις «μαύρες τρύπες». Δεν παρατηρεί συνθετικά την αποδόμηση ή τον καταμερισμό της παραγωγής, τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά των καπιταλιστικών επιχειρήσεων, τα ποιοτικά - πολιτιστικά στοιχεία του οικονομικού εθνικισμού που τον ονομάζουμε συγκαταβατικά «παγκοσμιοποίηση».
Στους πιο συμβατικούς «διανοητές», το επαρχιώτικο δέος που προκαλεί η «παγκοσμιοποίηση» διαλύει κάθε διορατικότητα, αμβλύνει το διαπεραστικό, κριτικό βλέμμα και την εκτίμηση κινδύνου. Το βλέμμα πρέπει να είναι καχύποπτο και κριτικό. Η θεωρία προκύπτει από την επιφύλαξη, την καχυποψία.
Η έλλειψη συναγερμού στο παράδειγμά μας (για τη χρεοκοπία μιλάμε) οδήγησε πολύ κόσμο στη φτώχεια, στη συντριβή. Όσα επιδόματα και να επινοήθηκαν (τα περισσότερα από την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ), δεν μπόρεσαν να υποκαταστήσουν τη μεγάλη οικονομική, ψυχολογική, διανοητική χαρά της εργασίας.
Η μετατροπή ενός πολίτη από αποταμιευτή σε οφειλέτη, μέσα σε ελάχιστο χρόνο (μιλάω για το χρηματιστηριακό κραχ του 1999 και τη συνακόλουθη φούσκα των ακινήτων), η αποταμίευση που μεταβλήθηκε σε (πανάκριβο) δάνειο (για να αγοράσει υπερτιμημένο ακίνητο) και που αργότερα δεν μπόρεσε να αποπληρώσει, η μαζικοποίηση και έκρηξη του προσωπικού - οικογενειακού χρέους θα μπορούσε να αποφευχθεί, αν υπήρχε συστηματική θεωρητική ανάλυση, αν διαβάζονταν οι μελέτες όχι μόνο «επίσημων» ινστιτούτων αλλά και ανεξάρτητων μαρξιστικών και άλλων ομάδων, κυρίως όμως εάν γινόταν αναγωγή σε συμπεράσματα που στη συνέχεια έπρεπε να γίνουν -ιδίως μέσα από τα «επαγγελματικά» κόμματα εξουσίας- πολιτική πράξη.
Μια απλή θεωρητική περιήγηση στις πολλαπλές κρίσεις πιθανόν δίνει συμπεράσματα, αλλά πρέπει μετά να ξέρεις τι θα τα κάνεις. Σήμερα κάνει μια προσπάθεια ο ΣΥΡΙΖΑ, ως το βασικό κόμμα δομικής κριτικής, να οργανώσει δεξαμενές σκέψης και να προχωρήσει, έστω μη συστηματικά, περαιτέρω έρευνες. Για να μην είμαι μηδενιστικός, να θυμίσω τη μεγάλη προσπάθεια που έγινε και από τον Φωτάκη και τους υπουργούς Παιδείας, στον χώρο της έρευνας και τεχνολογίας την περίοδο της διακυβέρνησης. Αλλά...
Είμαι στο Μετς και δουλεύουμε με φοιτητές με θέμα ένα έργο του αρχιτέκτονα Κωνσταντινίδη. Μας συναντάει μια παλιά μου φοιτήτρια. Χάρηκε που μας είδε, περιέγραψε τις δυσκολίες της, τη μεγάλη απογοήτευσή της. Νέα, διανοούμενη, καλή στην επιστήμη της, με ταλέντο. «Άσπρισα», λέει. Μια κοπέλα που, στα 45 της, παλεύει στην ερημιά. Η ιδεολογία απαντάει στην ερημιά;
