«Το Ολοκαύτωμα μπορεί να συγκριθεί με έναν σεισμό που καταστρέφει όχι μόνο ζωές, κτήρια και αντικείμενα, αλλά και τα εργαλεία μέτρησης των σεισμών»
Francois Lyotar
Η 27η Ιανουαρίου έχει καθιερωθεί από την Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών ομόφωνα ως «Διεθνής Ημέρα Μνήμης των Θυμάτων του Ολοκαυτώματος». Το 1945, η 27η Ιανουαρίου ήταν η μέρα κατά την οποία απελευθερώθηκε το στρατόπεδο συγκέντρωσης και εξόντωσης Άουσβιτς - Μπίρκεναου από τον σοβιετικό στρατό.
Το Άουσβιτς
Στο Άουσβιτς, στρατόπεδο συγκέντρωσης και εξόντωσης στη νοτιοδυτική Πολωνία, εκτοπίστηκαν, κατά τη διάρκεια του πολέμου, περισσότεροι από 1,3 εκατομμύρια άνθρωποι, από τους οποίους θανατώθηκαν τουλάχιστον 1,1 εκατομμύρια. Περίπου 900.000 εξοντώθηκαν άμεσα στους θαλάμους αερίων. Άλλοι 200.000 άνθρωποι πέθαναν από ασθένειες, υποσιτισμό, βαρύτατη κακοποίηση ή από τις συνέπειες ιατρικών πειραμάτων. Στο Άουσβιτς χάθηκαν περισσότεροι άνθρωποι από οποιοδήποτε άλλο στρατόπεδο συγκέντρωσης των Ναζί και πιθανώς από οποιοδήποτε στρατόπεδο θανάτου στην Ιστορία.
Το Ολοκαύτωμα
Ο όρος Ολοκαύτωμα δηλώνει την ολική καταστροφή, τη δολοφονία σχεδόν έξι εκατομμυρίων Εβραίων της Ευρώπης από τους Ναζί. Επρόκειτο για την προσχεδιασμένη προσπάθεια να αφανισθεί ένας ολόκληρος λαός. Εκτός από τους Εβραίους, θανατώθηκαν περίπου 200.000 Ρομά και άλλες ομάδες που κρίθηκαν «ανεπιθύμητες» ή «φυλετικά κατώτερες» (Σοβιετικοί στρατιώτες και πολίτες αιχμάλωτοι σε κατεχόμενες περιοχές, άτομα με σωματική ή διανοητική αναπηρία, ομοφυλόφιλοι, κομμουνιστές και άλλοι πολιτικοί αντιφρονούντες, συνδικαλιστές κ.ά.).
Η λέξη Ολοκαύτωμα προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη ολόκαυστον, που σημαίνει "πλήρως καμένη προσφορά θυσίας" σε θεό. Ο εβραϊκός όρος που έχει καθιερωθεί είναι Shoah, βιβλική λέξη που σημαίνει όλεθρος ή καταστροφή.
Το Ολοκαύτωμα σαν ιστορικό γεγονός διαθέτει δύο χαρακτηριστικά που το κάνουν μοναδικό στην ευρωπαϊκή Ιστορία. Η γενοκτονία υπερβαίνει τα σύνορα μιας εθνικής επικράτειας και απλώνεται σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο. Χρησιμοποιεί μια ad hoc τεχνολογία εξόντωσης και στήνει εργοστάσια παραγωγής πτωμάτων.
Ολοκαύτωμα και νεωτερικότητα
Δεκαετίες τώρα γίνονται προσπάθειες να διερευνηθούν οι πολιτιστικές και πνευματικές διεργασίες που άνοιξαν τον δρόμο για την ολοκληρωμένη και συστηματική μαζική δολοφονία των Εβραίων στην Ευρώπη -δηλαδή, την Τελική Λύση.
Το εγχείρημα που υπαγορεύτηκε από τη φυλετική ιδεολογία -τον αντισημιτισμό- εκτελέστηκε μεθοδικά από τους Ναζί, με τη βοήθεια της πολιτικής γραφειοκρατίας, της γερμανικής πολεμικής μηχανής, αλλά και με τη συνενοχή, τη συναίνεση ή την αδιαφορία παρατηρητών τόσο στην ίδια τη Γερμανία όσο και σε όλη την κατεχόμενη Ευρώπη.
Το Ολοκαύτωμα σαν ένα μοναδικό ιστορικό γεγονός, που τη φρίκη του δυσκολεύεται να συλλάβει ανθρώπινος νους, έκλεψε για πάντα την αθωότητα του δυτικού πολιτισμού.
Δυστυχώς, γνωρίζουμε πια καλά ότι είναι δυνατό να μελετά κανείς Γκαίτε ή Ρίλκε, να ερμηνεύει Μπαχ ή Σούμπερτ, απολαμβάνοντας το μεγαλείο του ευρωπαϊκού πνεύματος σε όλη του τη γενναιοδωρία, και την επομένη το πρωί να συνεχίζει το φριχτό του έργο σ’ ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης, οδηγώντας ανθρώπους σε θαλάμους αερίων, αίθουσες βασανιστηρίων και κρεματόρια.i
Το Ολοκαύτωμα συνδέθηκε από τους Χορκχάιμερ και Αντόρνο με τη σκοτεινή και δεσποτική όψη του Διαφωτισμού. Τα φώτα του Ορθού λόγου που υπόσχονταν να διαλύσουν τα σκοτάδια της άγνοιας, της δεισιδαιμονίας και των προκαταλήψεων έσβησαν στις καμινάδες του Άουσβιτς.
Η εξόντωση εκατομμυρίων ανθρώπων στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης έδειξε ότι ο λόγος της επιστήμης μπορεί να μετατραπεί σε έναν λόγο που διατηρεί την αποτελεσματικότητά του ως προς τις μεθόδους του, έχει χάσει όμως εντελώς τον ηθικό του χαρακτήρα. Τα νεωτερικά προτάγματα με τις ελπίδες και τις βεβαιότητές τους συντρίφτηκαν στο κατώφλι των στρατοπέδων μαζικής εξόντωσης.
Ο Zygmunt Bauman θεωρεί ότι το Ολοκαύτωμα αποτελεί προϊόν του νεωτερικού πολιτισμού, όσο και απόδειξη της αποτυχίας του. Ενώ ο Enzo Traverso γράφει ότι η ναζιστική σύνθεση, ανεξάρτητα από τις συγκυρίες που την ευνόησαν, στηρίχτηκε κυρίως σ' ένα υπόβαθρο από πρακτικές, νοοτροπίες και ιδεολογίες διάχυτες στο πολιτισμικό της περιβάλλον.
«Η γκιλοτίνα, το σφαγείο, το φορντικό εργοστάσιο, η ορθολογική διοίκηση, όπως και ο ρατσισμός, ο ευγονισμός, οι αποικιακές σφαγές και το μακελειό του Α' Παγκοσμίου Πολέμου είχαν διαμορφώσει προκαταβολικά το κοινωνικό σύμπαν και το νοητικό τοπίο μέσα στο οποίο επινοήθηκε και εφαρμόστηκε η 'Τελική Λύση'. Δημιούργησαν τις τεχνικές, ιδεολογικές και πολιτισμικές της προϋποθέσεις, οικοδομώντας το ανθρωπολογικό πλαίσιο μέσα στο οποίο έγινε εφικτό το Άουσβιτς»ii.
Πώς μπορεί να εξηγηθεί η προσχώρηση της ανθρωπότητας στη βαρβαρότητα, παρά τις δυνατότητες και τις υποσχέσεις του Λόγου, από τον Διαφωτισμό κι έπειτα, για μια κοινωνία δικαιοσύνης και ισοτιμίας; Ο ορθός λόγος όχι μόνο δεν εκπλήρωσε τις διαφωτιστικές υποσχέσεις του, αλλά με τις εργαλειακές του ιδιότητες βοήθησε το κακό.
Από άλλον πλανήτη
«Το μόνο που μπορούμε να προσθέσουμε, αφού έχουμε ερευνήσει όλες τις ιστορικές και άλλες συνθήκες του Ολοκαυτώματος, είναι απλώς η άβυσσος της ίδιας της πράξης της ελεύθερης απόφασης, σε όλη της την τερατωδία»iii.
Πριν από την εξολόθρευση τους οι κρατούμενοι στα στρατόπεδα συγκέντρωσης υποβάλλονταν σε μία βασανιστική διαδικασία φυσικής και ηθικής ταπείνωσης, ολότελα περιττής και απάνθρωπης. Ο Σάββας Μιχαήλ λέει ότι η Shoah είναι η συστηματική καταστροφή του ανθρώπινου μέσα στον άνθρωπο.
Το Άουσβιτς, η Τρεμπλίνκα, το Σόμπιμπορ μοιάζουν να ανήκουν σε έναν άλλο χρόνο, να αποτελούν, όπως ειπώθηκε, έναν άλλο πλανήτη. Μόνο όσοι έζησαν εκεί ξέρουν τι σημαίνει. Και για πολύ καιρό όσοι επέζησαν δεν ήθελαν να μιλήσουν. Γιατί κανείς δεν θα καταλάβαινε. Γιατί η «τελική λύση» είναι ένα φαινόμενο πέρα από την κατανόηση.
«Ένας μεγάλος χασιδιστής δάσκαλος, ο ραβίνος Κοτσκ, συνήθιζε να λέει 'υπάρχουν αλήθειες που μπορούν να κοινωνηθούν με τον λόγο, υπάρχουν βαθύτερες αλήθειες που μπορούν να μεταδοθούν μόνο με τη σιωπή και σε ένα άλλο επίπεδο, βρίσκονται αυτές που δεν μπορούν να εκφραστούν ούτε καν με την σιωπή'. Κι όμως, πρέπει να κοινωνηθούν. Ιδού το δίλημμα με το οποίο βρίσκεται αντιμέτωπος οποιοσδήποτε βυθίζεται στο σύμπαν των στρατοπέδων συγκέντρωσης: Πώς μπορεί κανείς να εξιστορήσει όταν -λόγω της κλίμακας και του φορτίου της φρίκης του- το γεγονός αψηφά και προκαλεί την γλώσσα;»iv.
Όμως αυτό που δεν μπορεί να ειπωθεί, δεν πρέπει να αποσιωπηθεί. Ο στόχος δεν είναι μόνο η εξέταση της αλυσίδας των ιστορικών, στρατιωτικών και πολιτικών γεγονότων και φαινομένων όπως οι μαζικές δολοφονίες, οι πολιτικές των Ναζί και οι στατιστικές του θανάτου. Κάθε συζήτηση για τα θύματα, τους δράστες ή τους παρατηρητές πρέπει να προσπαθεί να καταλάβει το ανθρώπινο ον που εμπλέκεται. Αποτελεί και μία προσπάθεια να καταλάβουμε τα ανθρώπινα πλάσματα και τον τρόπο με τον οποίο αντιμάχονται ακραίες καταστάσεις και αντιμετωπίζουν ηθικά διλήμματα.
Τα τερατώδη εγκλήματα του ναζισμού, επειδή διαπράχθηκαν, όπως λέει η Arendt, από πρόσωπα καθημερινά και συνηθισμένα, γίνονται ακόμη πιο φρικαλέα και απόκοσμα. Όμως «το ηθικό σοκ στην περίπτωση του ναζισμού δεν ήταν τι έκαναν οι επίλεκτες ομάδες των S.S. αλλά το πόσο εύθραυστη αποδεικνύεται η προσωπική ηθική, η ευκολία με την οποία οι καθημερινοί άνθρωποι που δεν είχαν διανοηθεί ποτέ στη ζωή τους να διαπράξουν φόνο, προσαρμόστηκαν και αντικατέστησαν το ου φονεύσεις, που ώς τότε φάνταζε η πιο θεμελιακή απαγόρευση της πολιτισμένης κοινωνίας, με το ναζιστικό κανόνα που υπαγόρευε το φόνο ως φυλετικό καθήκον»v.
Ιστορική μοναδικότητα ή κρίκος μιας αλυσίδας γενοκτονιών, το Ολοκαύτωμα θέτει βαθιά ηθικά, θεολογικά, πολιτικά και φιλοσοφικά ερωτήματα. Το σημαντικότερο: τι πρέπει να γίνει για να μην ξανασυμβεί...
i Χρήστος Τσανάκας http://www.poiein.gr/archives/27466
ii Enzo Traverso (2013) "Οι ρίζες της ναζιστικής βίας, μια ευρωπαϊκή γενεαλογία" εκδ. 21ου αι.
iii Slavoj Zizek (2002) "Μίλησε κανείς για ολοκληρωτισμό;" Εκδ. SCRIPTA
iv Elie Wiesel, πρόλογος στο Annette Insdorf (2002) Indelible Shadows: Film and the Holocaust
v Hanna Arendt (2009) "Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ" εκδ. Νησίδες
«Ποτέ δεν θα ξεχάσω εκείνη τη νύχτα, την πρώτη νύχτα που πέρασα στο στρατόπεδο, που μετέτρεψε όλη μου τη ζωή σε μια μακριά, επτασφράγιστη νύχτα.
Ποτέ δεν θα ξεχάσω εκείνο τον καπνό.
Ποτέ δεν θα ξεχάσω τα προσωπάκια των παιδιών που 'χα δει τα κορμάκια τους να μετατρέπονται σε τολύπες καπνού κάτω από το βουβό γαλάζιο τ' ουρανού.
Ποτέ δεν θα ξεχάσω εκείνες τις φλόγες που έκαψαν για πάντα την πίστη μου.
Ποτέ δεν θα ξεχάσω τη σιωπή εκείνης της νύχτας, που μου στέρησε για πάντα την επιθυμία για ζωή.
Ποτέ δεν θα ξεχάσω εκείνες τις στιγμές που σκότωσαν τον Θεό μου, την ψυχή μου και τα όνειρά μου, τα οποία πήραν την όψη της ερήμου.
Ποτέ δεν θα τα ξεχάσω όλα αυτά, ακόμα κι αν με καταδίκαζαν να ζήσω όσους αιώνες ζει και ο Θεός. Ποτέ.»
Elie Wiesel
