Ο ρόλος των ΜΜΕ στην εποχή του νεοφιλελευθερισμού και της παγκοσμιοποίησης είναι ιστορικά σημαντικός και πρωτόγνωρος. Οι μαζικές κοινωνίες δεν υπήρχαν ανέκαθεν. Αναδύθηκαν μόλις στα τέλη του 19ου αιώνα. Σήμερα, τα ΜΜΕ εναγκαλίζονται το παιδί πριν από το σχολείο. Μεσολαβούν ουσιαστικά ανάμεσα στην οικογένεια και το σχολείο, αν εξαιρέσουμε την Εκκλησία, της οποίας ο ρόλος βαίνει μειούμενος. Το παιδί κοινωνικοποιείται και μαθαίνει τον κόσμο εν πολλοίς μέσα από τα ΜΜΕ, κάτι που επιτείνεται σταθερά από τα τέλη του ’80 και τη ραδιοτηλεοπτική απορρύθμιση.
Τα μείζονα επίπεδα μελέτης της ιδεολογίας είναι τέσσερα. Είναι η ιδεολογία per se (έννοια, ορισμός, χαρακτηριστικά, σύστημα), οι πολιτικές ιδεολογίες, η κυρίαρχη ιδεολογία και ο Λόγος. Για να εξετάσουμε τον ιδεολογικό ρόλο των ΜΜΕ δεν έχουμε παρά να σταθούμε στα τρία τελευταία επίπεδα. Το πρώτο επίπεδο (η ιδεολογία ως έννοια) μας αφορά μόνο επεξηγηματικά. Ως προς αυτό, θα λέγαμε ότι τρεις είναι οι πιο σημαντικοί ιστορικά ορισμοί της ιδεολογίας και ότι και οι τρεις πρέπει να βρίσκονται διαρκώς στο μυαλό μας όταν μιλάμε γι’ αυτήν. Πρώτον, η ιδεολογία είναι η επιστήμη των ιδεών που παρουσιάζει τη δική της παραγωγική αρχιτεκτονική (γενέθλιος και θετικός ορισμός, Destutt de Tracy). Δεύτερον, η ιδεολογία είναι -συνελόντι ειπείν- ένα σύνολο κοινωνικά διανεμημένων ιδεών σε αλληλεξάρτηση (ουδέτερος ορισμός). Τρίτον, η ιδεολογία είναι η αναπαράσταση της φανταστικής σχέσης του ατόμου με τις πραγματικές συνθήκες ύπαρξής του (αρνητικός ορισμός, Althusser).
Οι πολιτικές ιδεολογίες είναι ετοιματζίδικα πακέτα ιδεών. Διανέμονται από την κοινωνία και το άτομο τα παίρνει σαν κοστούμι και τα προσαρμόζει διά του Λόγου του. Στα ΜΜΕ δεν καλύπτονται όλες οι πολιτικές ιδεολογίες το ίδιο. Θα λέγαμε ότι παρατηρείται μια τάση οι λεγόμενες δεξιές ιδεολογίες να υπερεκπροσωπούνται. Φιλελευθερισμός, νεοφιλελευθερισμός και συντηρητισμός είναι ιδεολογίες που δεν απειλούν το status quo. Και, στην τελική, αυτός είναι ο στόχος της ιδιοκτησίας των ΜΜΕ, να μην απειλείται η ισχύς των ιδιοκτητών τους. Ωστόσο, τα ΜΜΕ δεν μιλάνε ευθέως για πολιτικές ιδεολογίες ή τουλάχιστον δεν εξηγούν ποιες είναι αυτές και τι θέλουν. Ποιος έμαθε από την τηλεόραση τι είναι ο φιλελευθερισμός ή τι είναι ο σοσιαλισμός;
Η κυρίαρχη ιδεολογία είναι ο τρόπος με τον οποίο «τρέχει» ο κόσμος. Αν οι σχέσεις παραγωγής είναι το υλικό (hardware) και το πολίτευμα (και οι νόμοι) είναι το λογισμικό (software), η κυρίαρχη ιδεολογία είναι οι εξετάσεις ECDL. Το παιχνίδι έχει κανόνες και, ανεξάρτητα αν συμφωνείς με αυτούς ή όχι, αν δεν παίξεις σύμφωνα με αυτούς, θα χάσεις. Η κυρίαρχη ιδεολογία απολαμβάνει κάποια bonus σε σύγκριση με τις υπόλοιπες. Φαίνεται ως κάτι διαφορετικό από αυτό που είναι (ιδεολογία), έρχεται σα φυσική εξέλιξη των πραγμάτων, μπορεί και παρουσιάζει έντονη επιστημονικοφάνεια, αναπαράγεται «στον αυτόματο πιλότο» διά των ιδεολογικών μηχανισμών του κράτους, επηρεάζει το ασυνείδητο των ανθρώπων και ασκεί βιοπολιτική από πλεονεκτική θέση. Επίσης, παίρνει τους ουδέτερους, τους «δεν ασχολούμαι με την πολιτική» και τους «όλοι ίδιοι είναι» με το μέρος της. Τα ΜΜΕ, με το διαρκές πρόγραμμά τους, τις διαφημίσεις, τα πρότυπα που παρουσιάζουν και τις μακροπρόθεσμες επιδράσεις τους, συμβάλλουν τα μέγιστα στην εμπέδωση της κυρίαρχης ιδεολογίας και την αξιοποίηση των ως άνω bonus.
Από πλευράς Λόγου, ο οποίος είναι ένας τρόπος που το άτομο εξηγεί τον κόσμο, το όχημα στο οποίο επιβαίνουν οι ιδεολογίες και αποκτούν κοινωνική οντότητα, στα ΜΜΕ αντανακλάται σε μεγάλο βαθμό το ψηφιδωτό εκείνων των ιδεών που είναι κυρίαρχες σε μια κοινωνία. Τροφοδοτούνται από αυτό, καθώς θέλουν και επιλέγουν να είναι αρεστά, εμπορικά, συμβατικά και συμβατά με το κοινό αίσθημα, αλλά και το ανατροφοδοτούν, προσαρμόζοντάς το, επεκτείνοντάς το και διαχέοντάς το. Πρόκειται για μια αναπαραγωγή αμφίδρομη: από την κοινωνία προς τα ΜΜΕ και από εκεί πάλι πίσω στην κοινωνία. Τα ΜΜΕ παίρνουν το υφιστάμενο και το εξελίσσουν διά του Λόγου τους. Παρατηρούν τις κοινωνικές πρακτικές και τις εντάσσουν στο περιεχόμενό τους με τρόπο που συμβάλλει στη συνειδητοποίηση, εμπέδωση, διαιώνιση αυτών, αλλά και σε έναν ιδιότυπο εκσυγχρονισμό και μετασχηματισμό τους.
Στο μακρινό (ή μήπως όχι;) 1846 οι Marx & Engels έγραφαν: «Η τάξη που έχει στη διάθεσή της τα μέσα υλικής παραγωγής, διαθέτει ταυτόχρονα τα μέσα της πνευματικής παραγωγής, έτσι ώστε, μιλώντας γενικά, οι ιδέες αυτών που δεν έχουν τα μέσα της πνευματικής παραγωγής να υποτάσσονται σε αυτά. Οι κυρίαρχες ιδέες δεν είναι τίποτα άλλο από την ιδεατή έκφραση των κυρίαρχων υλικών σχέσεων». Τα ΜΜΕ ως επί το πλείστον ανήκουν σε λίγους και πολύ πλούσιους ανθρώπους. Και αυτό είναι ένα σχεδόν παγκόσμιο φαινόμενο. Ο νεοφιλελευθερισμός είναι η κυρίαρχη ιδεολογία στον δυτικό κόσμο ήδη από τη δεκαετία του ’80. Στην ελληνική περίπτωση, η κυριαρχία του συμπληρώνεται από ένα αμάλγαμα συντηρητικών ιδεών (συχνά σεξιστικού, ομοφοβικού, ξενοφοβικού και φονταμενταλιστικού χαρακτήρα). Η εποχή του νεοφιλελευθερισμού, όμως, είναι και η εποχή των ανισοτήτων. Ποτέ ξανά τόσο λίγοι δεν κατείχαν τόσο πλούτο. Μόλις τα τελευταία δύο χρόνια, το 1% του παγκόσμιου πληθυσμού συγκέντρωσε τα δύο τρίτα του παγκόσμιου πλούτου. Αυτοί οι άνθρωποι κατέχουν την πλειονότητα των ΜΜΕ και αυτό δεν πρέπει να το ξεχνάμε.
Ο Μιχάλης Ταστσόγλου διδάσκει στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του ΕΚΠΑ
